1941-йисан зул Советрин Союз патал ви- ридалайни четинди, зулуматдинди, уьлкведин кьисмет гьялзавайди хьана. Гитлеран чапхунчияр, вири манийвилер алудиз, виликди физвай. Вязьмадин, Брянскдин къваларив пуд фронт гьалкъада туна, абуру Москвадихъ еримишзавай.
Гьар са хуьр, тепе, куьче, гьатта тар патални гзаф ивияр экъичдай, телефвилер арадал гъизвай женгер кьиле физвай. Душманди Москва чпин гъиле гьатда лугьуз фикирзавай. Ам кьурла, вермахтдиз гъалибвални чпин пата жедай хьиз авай. Советрин Союз такIанбуруз гьикьван, эалан хьанатIани, Гитлеран къаст кьиле фенач. Яру Армия, Москва, Советрин халкь душмандин хура мягькемдиз акъвазна ва фашистриз рикIелай тефидай ягъунар кьаз башламишна.
Фашистри Гитлеран тапшуругъар кьилиз акъудун патал гзаф алахъунар авуна. 16-ноябрдилай Германиядин кьушунри Москвадал кьвед лагьай сеферда гьужумна. Абурун ихтиярда танкарин 13, пияда кьушунрин 33 ва мотопехотадин 5 дивизия авай. Абуруз ганвай буйругъ сад тир: гьар патахъай гьужумна, Тула, Кашир, Рязань, Коломна, Клин, Солнечногорск, Рогачев, Яхрома, Дмитров шегьерар кьуна, пуд патахъай Москвадал вегьен ва ам муьтIуьгъарин. “Центр” армиядин частари Клин, Солнечногорск, Истра шегьерар кьуна ва абур Москвадин къаналдив, Нара вацIув агакьна. Мад душмандилай виликди физ алакьнач. И женгера немсерин 155 агъзур кас кьена, 800 танк терг хьана. Немсерин армийрин группадин командующий, генерал-фельдмаршал Федор фон Бока кьатIана хьи, адан кьушунрихъ виликди гьужумдай, Москва кьадай такьат амач. Гьа са вахтунда ам чпин разведкади гъайи “Яру Армияди акси гьужумдиз гьазурвилер аквазва” лугьудай малуматдихъни агъаначир. “Абурухъ ахьтин такьат, къуват, мумкинвилер амайди туш” лагьанай командующийди.
Крар ада фикир авурвал хьанач. ВГК-дин Ставкади, дугъриданни, советрин кьушунар акси гьужумдиз гьазурзавай. Москвадин кIаник, телефвилер пара хьанвайтIани, резервдин гьисабдай 1 миллионни 100 агъзур кас, 7652 туп ва минометар, 774 танк ва 1000 самолет кIватIнавай. Душмандин къуватар екебур тир: са миллионни 700 агъзур кас, 13500 туп ва минометар, 1150 танк ва 615 самолет. Чибуруз анжах самолетар гзаф авай. Советрин командованиди вири и делилар, гьа са вахтунда немсерин кьушунар гьалдай фенвайди, абурухъ виликамаз гьазурнавай сенгерар авачирди, хъуьтIуьн шартIара женгер чIугвадай гьазурвал авачирдини фикирда кьунвай.
7-ноябрдин параддал рахай И.Сталинан гафари руьгь кутунвай чи кьушунри (Калининский, РагъакIидай патан, Кьиблединни РагъакIидай патан, Брянскдин фронтар) 5-6-декабрдиз душмандин винел гьужум башламишна. Къизгъин женгер Калинин, Истра, Тула ва Елец шегьеррин мулкара кьиле фена. Са вацра чи кьушунри немсер 250 километрдин кьулухъ гадар хъувуна.
1941-йисан декабрдиз башламишай гьужумдин нетижаяр пара бегьерлубур хьана. 1942-йисан январь, февраль варцарани Яру Армияди фашистар хурук кутуна. Иллаки Ржевдинни Вязьмадин мулкара мусибатдин женгер кьиле фена. Фронтдин журналист, писатель Илья Эренбурга рикIел хканай: “Заз Сталинград патал кьиле фейи женгер акунач, амма Ржев садрани зи рикIелай алатдач. Гьафтейралди гьар са тар, ацахьнавай кIвалин цал патал дяве ийизвай…” Тарихдин делилри успатзавайвал, Ржев патал кьиле фейи женгера Яру Армиядин 710 агъзур аскер телеф хьана. Гекъигин — Сталинград патал женгера — 300 агъзурдав агакьна аскерар.
Эхь, Москвадин патав душмандал гъалибвал къазанмишун чи армиядиз регьят акъвазначир. Еке телефвилер хьанатIани, Москвадин кIаник хьайи женгерихъ тарихдин метлеб ава: немсерин армия магълуб тежерди я лугьудай мах (миф) дарбадагъна, Яру Армия-дин, чи вири халкьдин руьгь хкаж хьана.
Хийир Эмиров
