1941-йисан зул Советрин Союз патал ви- ­ридалайни четинди, зулуматдинди, уьлкведин кьисмет гьялзавайди хьана. Гитлеран чапхунчияр, вири манийвилер алудиз, виликди физвай. Вязьмадин, Брянскдин къваларив пуд фронт гьалкъада туна, абуру Моск­вадихъ ери­мишзавай.

Гьар са хуьр, тепе, куьче, гьат­та тар патални гзаф ивияр экъичдай, те­леф­вилер арадал гъизвай женгер кьиле физвай. Душманди Москва чпин гъиле гьатда лугьуз фикирзавай. Ам кьурла, вермахтдиз гъалибвални чпин пата жедай хьиз авай. Советрин Союз такIанбуруз гьикьван, эалан хьа­на­тIани, Гитлеран къаст кьиле фенач. Яру Армия, Москва, Советрин халкь душмандин хура мягькемдиз акъвазна ва фашистриз рикIелай тефидай ягъунар кьаз башламишна.

Фашистри Гитлеран тапшуругъар кьилиз акъудун патал гзаф алахъунар авуна. 16-но­­­ябрдилай Германиядин кьушунри Москвадал кьвед лагьай сеферда гьужумна. Абурун их­ти­ярда танкарин 13, пияда кьушунрин 33 ва мо­топехотадин 5 дивизия авай. Абуруз ганвай­ буйругъ сад тир: гьар патахъай гьужумна, Тула, Кашир, Рязань, Коломна, Клин, Солнеч­ногорск, Рогачев, Яхрома, Дмитров шегьерар­ кьуна, пуд патахъай Москвадал ве­гьен ва ам муьтIуьгъарин. “Центр” армиядин частари Клин, Солнечногорск, Истра ше­гьерар кьуна ва абур Москвадин къаналдив­, Нара вацIув агакьна. Мад душмандилай виликди физ алакьнач. И женгера немсерин 155 агъзур кас­ кьена, 800 танк терг хьана. Нем­­серин ар­мийрин группадин командующий, генерал-фельдмаршал Федор фон Бока кьатIана хьи, адан кьушунрихъ виликди гьужумдай, Москва­ кьадай такьат амач. Гьа са вахтунда ам чпин разведкади гъайи “Яру Ар­мияди акси гьужумдиз гьазурвилер аквазва” лугьудай малуматдихъни агъаначир. “Абу­рухъ ахьтин такьат, къуват, мумкинвилер амайди туш” лагьанай командующийди.

Крар ада фикир авурвал хьанач. ВГК-дин Ставкади, дугъриданни, советрин кьушу­нар акси гьужумдиз гьазурзавай. Москвадин кIаник, телефвилер пара хьан­вай­тIани, резервдин гьисабдай 1 миллионни­ 100 агъзур кас, 7652 туп ва минометар, 774 танк ва 1000 самолет кIватIнавай. Душмандин къуватар екебур тир: са миллионни 700 агъзур кас, 13500 туп ва минометар, 1150 танк ва 615 самолет. Чибуруз анжах­ самолетар гзаф авай. Советрин командованиди вири и делилар, гьа са вахтунда нем­серин кьушунар гьалдай фенвайди, абурухъ виликамаз гьазурнавай сенгерар авачирди, хъуьтIуьн шар­тIара женгер чIугвадай гьазурвал авачирдини фикирда кьунвай.

7-ноябрдин параддал рахай И.Сталинан гафари руьгь кутунвай чи кьушунри (Калининский, РагъакIидай патан, Кьиблединни РагъакIидай патан, Брянскдин фронтар) 5-6-декабрдиз душмандин винел гьужум башламишна. Къизгъин женгер Калинин, Истра, Тула ва Елец  шегьеррин мулкара кьиле фе­на. Са вацра чи кьушунри немсер 250 ки­лометрдин кьулухъ гадар хъувуна.

1941-йисан декабрдиз башламишай гьужумдин нетижаяр пара бегьерлубур хьана.  1942-йисан январь, февраль варцарани Яру Армияди фашистар хурук кутуна. Иллаки Ржевдинни Вязьмадин мулкара мусибатдин женгер кьиле фена. Фронтдин журналист, писатель Илья Эренбурга рикIел хканай: “Заз Сталинград патал кьиле фейи женгер акунач, амма Ржев садрани зи рикIелай алатдач. Гьафтейралди гьар са тар, ацахьнавай кIвалин цал патал дяве ийизвай…” Тарихдин делилри успатзавайвал, Ржев патал кьиле фейи женгера Яру Армиядин 710 агъзур аскер телеф хьана. Гекъигин — Сталин­град патал женгера — 300 агъзурдав агакьна­ аскерар.

Эхь, Москвадин патав душмандал гъалибвал къазанмишун чи армиядиз регьят акъвазначир. Еке телефвилер хьанатIани, Москвадин кIаник хьайи женгерихъ тарихдин метлеб ава: немсерин армия магълуб тежерди я лугьудай мах (миф) дарбадагъна, Яру Армия-дин, чи вири халкьдин руьгь хкаж хьана.

Хийир Эмиров