Инсанвилин, намусдин, гьахълувилин дережаяр квадарзавай ва я кваз такьазвай ксари лацу тапарар ийидайла, тахьай крар хьайибур яз къалурдайла, тайин са касдин, общест­водин агалкьунар масадан кIвачихъ ягъиз­ чалишмишвалдайла, рикI ажугъдив ацIуда. Ватандин ЧIехи дяведа фашистрин Германиядал Гъалибвал къа­чур Советрин Союздин (гилан Россиядин Федерациядин) гьунарар, США-дин, Великобританиядин, гьатта Украинадин гьисабдиз ягъиз ва алай аямдин несилни гьа и тапаррихъ инанмишариз алахъун тежедай хьтин ягьсузвал я. Са рахунни алач, ахьтин лагълагъчийривай дуьньядин, Россиядин тарихар квадариз жедач.

Къанни ругуд йис идалай вилик, уьлкведин кьилиз Борис Ельцин атайла, ада — тапан “демократиядин чархачиди” ва адан къваларив кIватI хьайи тарашчийри, хаинри тухвай сиясатдин нетижада Россиядин Федерация РагъакIидай патан уьлквейрилай ва США-дилай аслу хьана. Са тIимил амай, Советрин Союз хьиз, Россиядин Федерацияни пайи-паяр хъийиз. Владимир Путинан алахъунар  себеб яз Россия чи уьлкве аквадай вилер авачир “вагьшийрин” къармахрай эхкъечIна ва хсуси азадвилихъ, аслу туширвилихъ камар къачуз гатIунна. Гьелбетда, и кар Россиядин девлетар тарашиз кIанзавай “нахайриз” бегенмиш хьанач. Абуру, жуьреба-жуьре багьнаяр жагъуриз, чи уьлкве кIеве твадай гьалар арадал гъизва. Санкциярни абурук акатзава. Украинада цIай кутур дявени, Россиядихъ галаз дуствилин, амадагвилин алакъаяр хуьзвай Сирия террористрин куьмекдалди барбатIиз алахъунни гьа “нахайрин” фендер я. Россиядин Президент, гьукумат, чи халкьар абурун гъавурда гьатнава ва гьар сана уьлкведин итижар хуьдай сиясатни тухузва.

Россиядин халкьариз четинвилер пара акурди я. Ватандин ЧIехи дяведин йисар вуч тир? Европадин чIехи пай уьлквейрин экономика, военный такьатар, девлетар вичин къуллугъда эцигнавай Гитлеран Германиядин кьушунри йигин еришралди виликди гьерекатзавай. Чи уьлкведин сер­гьятдилай анихъ галай гзафбуру Октябрдин революциядин йикъан шад мярекатарни тухун тийидайдахъ инанмиш тир. Гитлер­ лагьайтIа, 1941-йисан 7-ноябрдиз Москвадин Яру майдандал вичин кьушунрин гъалибвилин парад тухуз гьазур хьанвай. Эхь, фашистар Москвадин лап мукьварив кьван атанвай, амма чапхунчийрин чIуру къастар кьилиз акъатнач.

Москвадин къваларив лап агъур гьалар арадал атанвай. Парад тухунин гьа­къин­дай къарарни регьятдиз кьабулначир. 28-октябрдиз революциядин 24 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу мярекатар тешкилунин месэладай И.Сталина совещание тухванай. Ана ЦК-дин Политбюродин членри, Москвадин военный округдин кьушунрин командующий, генерал-лейтенант П. Артемьева, Яру Армиядин гьавадин къуватрин командующий, генерал-лейтенант П. Жигарева, Москвадин зонадин ПВО-дин командующий М.Громадина ва маса генералри иштиракна. Гьа инал Сталина военный парад тухунин гьакъиндай лагьана. Теклиф акьван гуьзлемиш тавурди хьана хьи, вири вуч лугьудатIа чин тийиз амукьна. Парад вучтинди хьуй, Москва-Волга къаналдал алай муькъверик, заводрик минаяр кутазвайла. Сталина пуд сеферда ви­чин теклиф эзберна, анжах ахпа вири рахаз эгечIна: “Эхь, гьелбетда, парадди кьушунрин ва халкьдин руьгь хкажда…”

Идалайни гъейри, мад са къурхулувал авай, командирри фикирзавайвал, 5-7-ноя­брдиз душманди  мадни гужлудаказ, вири къуватар желбна, Москвадал гьужумда. И кардин патахъай Сталина армиядин генерал Г. Жуковахъ галаз веревирдер авунай. Жукова кьетIивилелди лагьана хьи, фашистри чIехи гьужум тешкилун мумкин туш. Абуруз еке зиянар хьанвай, терг хьанвай техника, кьери хьанвай кьушунар ахцIур хъувун патал адаз са хейлин вахт герек къведайдакайни лагьана. Гьа са вахтунда Москвадин ПВО-дин частар мягькемар хъувун меслятна. И теклиф кьабулна ва ноябр­дин сифте йикъар чи авиацияди Калинин шегьердин къвалав гвай немсерин истребителар ва бомбардировщикар алай аэродромрал гьужумна, абуруз еке зиянар гана.

1941-йисан 6-ноябрдиз Москвада метродин “Маяковская” станцияда суварихъ галаз алакъалу шадвилин заседание кьиле тухвана ва Сталина ЦК-дин Политбюродин членриз, меркездин горкомдин секретарриз 7-ноябрдин йикъан сятдин кьведаз Яру майдандал кьушунрин парад тухудайдакай малумарна. Яру Армиядин са бязи кьушунрин командирриз и кардикай йифен сятдин 11-даз хабарна.

Чи кьушунри Москвадивай 70-100 километрдин яргъа чапхунчийрихъ галаз къизгъин женгер тухузвайтIани, лап чинеба, сирлу гьалара параддизни гьазурвал акунай. Амма сад авунвай оркестр тешкилун лап четин акъвазнай. ГьикI лагьайтIа, Москвада кардик квай оркестрар амачир. Гзаф музыкантар фронтда авай. НКВД-дин мотострелковый дивизиядин капельмейс­тер, 1-рангдин военинтендант В.Агапкин кьи­лин дирижервиле тайинарна ва адал тади гьалда оркестр кIватIун тапшурмишна. Бес тежезвай музыкантар ада Горький шегьердайни гъана.

Гьа ихьтин четин ва сирлу гьалара параддиз гьазур хьана. 7-ноябрдин экуьнин сятдин 8-далай Яру майдандилай радиостанцийри Октябрдин социалистический революциядин 24 йисаз талукьарнавай кьушунрин параддин гьакъиндай малуматар гуз эгечIна.

Параддал Сталин раханай ва адан гафари Советрин Союздин вири халкьарин ва Яру Армиядин кьушунрин рикIера гъалибвал чи пата жедайдан умудар артухарнай.  Верховный главнокомандующийди а лап четин чIавуз лагьанай: “Немсерин къачагъри хабарсуз вегьиналди ва чал дяве илитIуналди, уьлкве кIеве твадай гьалар арадал гъанва. Вахтуналди чавай са жерге областар къакъатна ва душман Ленинграддинни Москвадин къваларив кьван атана. Душманди фикирнай хьи, чпин сифтегьан гьужумди чи армия пайгардикай хкудда, чи уьлкве метIерал акъвазарда. Амма душман лап ягъалмиш хьана. Чи кьушунри ва флотди игитвилелди душмандин гьужумар алудзава. Чи вири уьлкве немсерин чапхунчияр барбатIунин мураддалди чи армиядихъ ва флотдихъ галаз сад тир лагердиз элкъвенва. Вири халкьди фашистар къирмишунин карда армиядиз куьмек гузва. Къуй чун патал и гьахълу ва азадвилин дяведа куьн (параддин иштиракчияр) чи алатай асиррин уьтквем рухваяр Александр Невскийдин, Дмитрий Донскойдин, Кузьма Мининан, Дмитрий Пожарскийдин, Александр Суворован, Михаил Кутузован къаматри руьгьламишрай!..”

1941-йисан  зул Советрин Союз патал виридалайни четинди, зулуматдинди, уьлкведин кьисмет гьялзавайди хьана. Гитлеран чапхунчияр, чпин вилик акатай вири манийвилер терг ийиз, виликди къвезвай. Абуру Яру Армиядин стратегиядин фронтдай кьацI акъудна, Вязьмадин, Брянскдин къваларив пуд фронт гьалкъада туна ва Москвадал гьужумна. Душман шаклу яз амачир, Москвадин гад чрана лугьуз фикирзавай ада. Амма Гитлеран къаст кьилиз акъатнач. Москва душмандин хура мягькемдиз акъвазна ва Яру Армияди фашистриз рикIелай тефидай ягъунар кьуна.

Къейд авун лазим я, фашистри Гитлеран тапшуругъар кьилиз акъудун патал гзаф алахъунар авуна.  16-ноябрдилай Германиядин кьушунри Москвадал кьвед лагьай гьужум авуна. Абурун вилик эцигнавай тапшуругъ сад тир: гьар патахъай гьужумна, Тула, Кашир, Рязань, Коломна, Клин, Солнечногорск, Рогачев, Яхрома, Димитров шегьерар кьуна, пуд патахъай Москвадал вегьин ва ам муьтIуьгъарун. “Центр” армиядин частари Клин, Солнечногорск, Истра шегьерар кьуна ва абур Москвадин къаналдив, Нара вацIув агакьна. Мад душмандилай виликди физ алакьнач. И женгера немсерикай 155 агъзур кас кьена, 800 танк терг хьана. 5-декабрдиз армийрин группадин командующий, генерал-фельдмаршал Федор фон Бока кьатIана хьи, адан кьушунрихъ такьат амач. Гьа са вах­тунда, ам чпин разведкади гъайи “Яру Армияди акси гьужумдиз гьазурвилер аквазва” лугьудай малуматдихъни агъуначир. “Абурухъ ахьтин такьат, къуват, мумкинви­лер амайди туш” лагьанай командующийди­.

Крар ада фикир авурвал хьанач. ВГК-дин Ставкади, дугъриданни,  советрин кьушунар акси гьужумдиз фин патал гьазурзавай. Москвадин кIаник, телефвилер пара хьанвай­тIани, резервдин гьисабдай 1 миллионни 100 агъзур кас, 7652 туп ва миномет, 774 танк ва 1000 самолет кIватIна­вай. Душмандин къуватар екебур тир: са миллионни 700 агъзур кас, 13500 туп ва минометар, 1150 танк ва 615 самолет. Анжах чибуруз самолетар гзаф авай. Советрин командованиди вири и делилар, гьа са вахтунда немсерин кьушунар гьалдай фенвайди, абурухъ виликамаз гьазурнавай сен­герар ва хъуьтIуьн шартIара женгер чIугвадай гьазурвал авачирдини фикирда кьунвай.

7-ноябрдин параддал рахай Сталинан гафари руьгь кутунвай ва гьа и параддилай душмандин хуруз фейи чи кьушунрин гуьгьуьлрикайни чи командованидиз хабар авай. Гьавиляй гежел вегьин тавуна, Калининский фронтдин кьушунри 5-6-декабрдиз душмандин винел гьужум башламишна. Яваш-яваш абурун куьмекдиз РагъакIидай ва Кьиблединни РагъакIидай  патарин фронтрин кьушунарни фена. Кали­нин, Истра, Ту­ла, Елецк шегьеррин мулкара лап къизгъин женгер кьиле фена. Са вацра душмандин кьушунар рагъакIидай патахъ 250 километрдин мензилдиз катуниз мажбурна. Москвадин кIаник къазанмишай гъалибвили Советрин Союздин военно-политический ва международный гьалар хъсанарна.

Эхь, Яру Армиядиз советрин халкьди гьамиша куьмек гана ва Москвадин мулкара душмандин винел къазанмишай гъалибвили виридак руьгь кутуна. И гъалибвили 1945-йисан 9-майдин гъалибвални арадал гъана.

Нариман Ибрагьимов