Кавказдин Албания чаз мукьва эхиримжи гьукумат я. Ам са агъзур йисалай виниз алай аямдин Азербайжандинни Кьиблепатан Да­гъустандин накьварал хьана. Албанвийриз чпин кхьинар, ктабар, мектебар хьана­тIани, чахъ абуру кхьей са затIни амач. Абурукай чав агакьнавай малуматар масабуру — грекри, румвийри, эрменийри, арабри кхьенвайбур я. Страбона албанриз 26 “чIал” (“глоттай”) авай лу­гьуз­ва. Страбонан “глотай” гаф урус чIалаз “язык”, “диалект”, “говор” хьиз эл­къуьрзаватIа­­ни, лезгийри виридаз “чIал” лугьузва: “куьре чIал”, “ахцегь чIал”, “къуба чIал” ва икI мад. Стра­бона, ахпани эрменийри, албан чIал че-тин­, кубут гафарин, лугьуз те­жер сесерин чIал хьана лугьузва. 1937-йисуз Матенадарандай жагъай албан алфавитдин гьарфарин тIва­рарни эрмени гьарфаралди кхьенва ва абурун­ тамам манаяр къени винел акъудиз хьанвач. Абурун куьмекдалди Мингечевирдай жа­гъай албан кхьинарни кIелиз алакьнавач. Гьавиляй чаз къени албанар гьикI рахазвайтIа чизвач.

1991-йисуз Махачкъалада чап хьанвай “Лезгистан” журналда албан гьарфаралди кхьенвай ктабдин са чинин шикил ганвай. Редакторди кхьизвайвал, и шикилда авай кхьинар садавайни кIелиз хьанвач ва и ктабдикай низ вуч хабар аватIа редакциядиз малумат гун тIалабзавай.

И чин кIелун зи кьисметдиз аватна ва и кардикай а чIаван газетри, журналри гзаф кхьенай. Заз гуьгъуьнлай ван хьайивал, албан гьарфаралди кхьенвай и ктаб са ни ятIани Забит муаллимдиз (Ризвановаз) къалурна ва адаз ктабдин анжах шикилар ядай ихтияр гана. Гьа ктабдин 50 чинин шикилар Забит муаллимдин­ гъвечIи хва Дадашбалади зав вугана. За абур вири кIелна, урус чIалаз элкъуьрна ва Мингечевирдай жагъай кхьинрин кIелунарни галаз 1995-йисуз Махачкъалада ктаб чап авуна. И ктаб, дугъриданни, албан чIалал кхьенва ва и чIал къенин лезги чIалаз гзаф мукьва я! И ктабда албанрикай чаз чизвай, масабуру кхьенвай­ малуматрихъ галаз чаз чин тийизвай, албанри чпин мецелай кхьенвай малуматарни ава.

Заз гьатай албан ктабдин шикилра я ктабдин, я адан автордин тIварар авач. За адаз жувалай “Алупан улуб” (“Алупан ктаб”, “Алупанская книга”) тIвар гана. Тажуб жедай кIва­лах ам я хьи, Моисей Калункатвидин “Албанрин тарих” ктабдинни виридалайни виликан чешмейра я ктабдин, я адан автордин тIварар авач. Адаз Моисей Калункатвиди “Албанрин тарих” тIвар гуьгъуьнай ганва.

Ктабда авай малуматар кьуд паюниз чара жеда: албанрин куьруь тарих, Шанатилан гъетерин ктабдикай кIусар, албанрин алимрикай, кхьирагрикай, устIаррикай, католикосрикай ва абурун алакьунрикай куьруь малуматар, вили­кан хашпарайрин диндин ктабрай насигьатар.

Ктабдин сад лагьай чина кхьенва: “сад зул. албеса итем гьикIена. итеман цIуд ла­­гьай мидив нугь йа. нугьан пуд лагьай хува йафиз йа. йафизаз муьжуьд хува хьана. адан гъуьчIуь хува гьемер йа. гьемераз­ пуд хува хьана. адан гъуьчIуь хува таргум­ йа. таргумаз муьжуьд хува хьана. адан гъуьчIуь ху­ва алуп йа. цайавагъ къакъатай­ береда агъа гьуьлелагъ вани гьуьлелкь (а)н, агъа сувалагъ вани сувалкьан авай чилер вари алупаз гана. алупаз муьжуьд хува хьана. адан сихилар атунивагъ пара хьана. адан нех сихилирикагъ гьа кирк, гарг, мик, уди, лег, хьел, лезг, цах, гав, них, кас, куьр, гили, бил, ран, муш, шек, чIекь, алакI, шарв, арцI, барз, мух, лекь, кел, сул, чур, хеб, цIегь, хеч, сек гьебилар хьана”­.

Албан ктабда нукьтIадин чкадал гъвечIи хач ала. Гьахьтин хач-нукьтIа критдин (пеласгрин) шикилрал алай кхьинра ава. Гьар жумладин (предложенидин) сад лагьай гьарф гъвечIиди я. Ктабдин и чина авай тIва­рарин (Албес, Нугь, Йафиз, Алуп), чи чIала амачир къадим гафарин (гьикIена, мидив, цайавагъ, нех, сихилрин тIварар) манаяр лезги чIалан куьмекдалди ахъайиз жезва. А манаяр за и макъалада гузвач.

Моисей Калункатвидин “Албанрин тарих”, Хоренацидин “Эрменийрин тарих” ктабрани тарихдикай малуматриз Библияда авай сихилралди кьил кутунва. Анжах и ктабра Тар­гуман (Таргомонан, Фогармадин) сихилар эрменияр (Хайк, Армениак) тир лагьана кхьенва. Алупан тIвар авач.

Албан ктабдин кьвед лагьай чина кхьенва: “кьвед зул. алупан усби албеса къахчурла адан чIехи кIваликагъ гъуьчIуь кIува­лар хьана. мас авай гьебиларни сихилар рана вичин патаз чIугуна. ада арц вацIуни куьр вацIун сиртIа вичиз тIем (авай) шарвалан туькуьрна. гарг, уд, куьр, арц сихилар гьадан цуьгъена фена. рана вичин кIу­вализ “алупанан кIувал” лагьана. амай си­хиларни гьебилар гьадан хъендин кIаник акъвазна. чIехи куьр сихилдин вацIун сиве мукари шарвалан туькуьрна. шакар суван хурал чIехи кIелетар йагъана ацукьна. цIахари кьилел жив алай лара шарвал туькуьрна. мушкар кьулан вацIун сиве илис хьана. суларни чулар джилгъа сувун сиве кьве вар кувай зур чIехи кIеле эцикна гьана амукьна. гьан кIеледин тIуварни “Кьвевар” амукьна..”.

(КьатI ама)

Ярали Яралиев, Дербент шегьер

 

Редакциядин патай.

Играми газет кIелзавайбур! Чи гьуьрметлу агъсакъал, химиядин илимрин доктор Ярали Яралиева “Лезги газетдин” редакциядив чи халкьдин тарихдиз талукь “Албан чIалал ктаб” тIвар алай макъала агакьарнава. Лезгийрин тарихдикай кхьенвай макъалаяр чна хушдиз кьабулзава ва абуруз газетдин чинрал чкани гузва. Амма бязи дуьшуьшра ихьтин макъалайра гъизвай делилар гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайбур жезва.

Тарих океан я. Низ чида ана гьеле садазни малум тушир, винел акъуд тавунвай чинар гьикьван аватIа! Абур халкьдин гегьенш къатарал агакьарунин карда гъалатIриз рехъ тагунихъ еке метлеб ава.

Къачун чна ихтилат физвай ктаб. Ам тарихдин ва чIалан пешекарри садани дегь замана­дин ктаб яз гьисабзавач, абуру ам къалп документдиз ухшар ава лугьузва. Вучиз? Ктаб 25-28 йисан вилик майдандиз акъудайбурукай садани адан ери-бинедин сир чIалахъ жедайвал­ ачухарзавач. Кавказдин Албаниядин девирдинди я лугьузвай а ктабда вучиз лезги чIа­лаз туьрк чIалай атанвай “басрух”, “къерех”, “зул” (яргъи чIук) ва маса гафар аватIа, туьр­кер чеб лезги чилерал Албания амачиз 400 йис алатайла атайбур яз хьайила, вучиз са чешмеда­ни, я лезгийрин фольклордани авачир халкьарин тIварар (“кас”, “куьр” ва Дербент­дин тlвар “Кьвевар”) къалурнаватIа адан терефдарри кIелдайбуруз ачухарзавач. Ихьтин суалриз жавабар тахьайла, а ктаб гьакъикъатдин делилрихъ галаз алакъа авайди яз гьисабун четин акъваззава. ЯтIани, Ярали муаллимди чIугунвай зегьметдиз гьуьрмет авун яз, чна адан макъала газетдин чинал гъизва ва кIелзавайбуруз икI лугьузва: нубатдин сеферда чна чапзавай макъаладин автординни редакциядин фикирар сад тахьун­ мумкин я. Ана гъанвай делилрин дуьзгуьнвилин патахъай жавабдарвал Ярали Яралиеван хиве ава.

«Лезги газет»