Гьалариз вил вегьейла

Сивевай мез датIана гьа тIазвай сарал — сухвал элкъведа лугьудайвал, зун патал тIал алай хци месэлаяр “перестройка” лугьу­дайдан цIай галукьайдалай кьулухъ гзаф халкьарин умуми кIвал тир къудратлу уьлкве­ Советрин Союз чукIурун, пайи-паяр авун, экономика бар­батIун, халкьдин  гегьенш къатарин дуланажагъ пис хьун, къадим тарихдани­ госсергьят тахьай чкайра цацар алай симерин жугъун чIу­гуна, инсанар кIеве тун, гьахъ-а­­далат тахьун, гележегдикай фикир тавун (ва икI мад) я.

Эхь, ажайиб девирда яшамиш жезва чун. Ришветбазвилихъ, коррупциядихъ ва маса татугайвилерихъ галаз женг чIугуникай гзаф рахазва, кхьизва. Президентди, гьакI регионрин кьилерини парламентриз ракъурзавай чарарани и хаталу тIе­гъуьндикай тIимил лагьанвач. Гзаф тахсиркарар, тарашчияр, къати нефсер, хсуси итижар вилик кутуна, алай къуллугърикай менфят къачуз, миллионралди пулар чуьнуьхайбур дустагъра ацу­кьар­на­ва­тIани, и кар давам жезватIани, бязибуруз эсер жезвач. Общество хъсанарунин, виликди тухунин рекьел нефсер океан хьиз дерин, ах­цIун тийизмай, девлетар, пулар гзаф хьурдавай, абур тIимил акваз, мадни, мадни лугьузвай муртадар акъвазнава. Яраб Советрин Союз адан девлетлу ресурсар, вири халкьдин пай квай еке девлетар кьилдин ксаривай тарашиз хьун, вара-зара авун патал гьам къецепатан, гьам къенепатан душманри кьасухдай чукIурайди ятIа?! В.И.Ленина вичин вахтунда экономикада кIеви гьахъ-гьисаб, гуьзчивал (учет, контроль) эцигунилай башламишнай, къайдани гьатнай. Уьлкведин кьилиз атайвалди, бес Б.Ельцина сифтени-сифте халкьдин контроль вучиз тергнай?!  Идалай кьулухъ­ хаталу тIегъуьн акI гегьенш хьана хьи, гзафбурун лап кIарабра гьатнава. Ахьтин къайда, гуьзчивал (контроль) хьана кIанда хьи, чуьнуьх­дай, тарашдай мумкинвал садазни тежедайвал.

Гзаф агьалияр дарда, кесибвиле яшамиш жезвайла, бязибуруз миллионралди, миллиардралди пулар? Еке тавханаяр, къелеяр хьтин са шумуд кIвалер гьикI ва квехъ эцигза­вайди я бес? Нетижада общество, къатариз пайна, къвердавай усал, девлетлуяр мадни девлетлу, кесибар кесиб жезва. Гьахълу, адалатлу, ви­ридаз сад хьтин ихтиярар, мумкинвилер авай обществода яшамиш хьун вири девирра халкьарин, зегьметчи инсанрин эрзиман мурад­ тир. ЧIехи Урусатда, В.И. Ленин кьиле аваз, Ок­тябрдин революция кьиле фена. Кесибри азаддаказ нефес къачуна. Истисмарунал эхир эцигна. Виликди фенвай экономика, промышленность Ватандин ЧIехи дяведа фашистрин Германиядал гъалиб хьунин диб хьана. Ам­ма…

Философиядин, тарихдин ктабар, гьакIни марксизмдин-ленинизмдин университетдин философский факультетда кIелна, чаз чирайвал, “тарихдин чарх кьулухъди элкъуьриз жедач” лугьудай. Элкъуьрна хьи. А чархунихъ адан иесивалдай, халкьдихъ галай мягькем сагьибни хьана кIан­за­вайди я. Хрущёв, Горбачев, Ельцин хьтинбурун гъиле ту­на, халкьарни, бейтереф яз, кьиле физвай акьалтIай хаинвилин крариз, чIуру гьерекатриз тупIарин арайрай килигиз акъвазайла, душманрин чIулав ниятар кьилиз акъатна — абурулай тарихдин чарх кьулухъди элкъуьриз алакьна. И кар гена Китайдин Халкьдин Республикада ийиз хьанач. Чина рехъ гайи гъалатIрикай хъсан тарс хкудайвиляй, рулдихъ, чархунихъ камаллу, мягькем кас хьайивиляй, гилани галайвиляй!

Пландин бинедаллаз виликди фидай социализмдин къурулуш чIуруди яз хьайила, бес Китай дуьньяда сад лагьай экономикадиз гьикI элкъвенвайди я?! Ана къайдасузвилел, ришветбазвилел, коррупциядал, наркоманиядални эхир эцигнава.

Тарихдиз вил вегьин хьайитIа, уьлкведа къарма-къаришдин девирар виликрайни хьайи­ди я. Месела, ХVII лагьай асирдин сифте кьиле­ра Урусатда Польшадин шляхтадиз, чапхунчийриз агъавал ийиз кIан хьай вахт (Лжедмитрий); император 1-Петр (1672-1725) кьейидалай кьулухъ арадал атай гьалар — бунтар, шулу­гъар, гьукум кьун патал жен­гер­, жуьреба-жуьре­ сектантар, абдалар, саилар пайда хьун (юроди­вые), яни — смутадин девир). Ибуруз ухшар гьа­лар И.В.Сталин хьтин чIехи деятель кьейидалай кьулухъни, иллаки­ перестройкадин 90-йисарилай инихъ арадал атанва лугьуз жеда. Уьл­­кведин баркаллу­ тарих, адан кьиле акъвазай регьберар кьа­цIуриз, русвагьиз, печатдин, телевиденидин вири къуватар — такьатар инсан­рин кьилер, бейни, мефтIер какадарунихъ, халкь­ гъа­рикI жедай гьалдиз гъунихъ эл­къуьр­­­на.­ Ала­­матар аквазвай вилериз. Чумакни Каш­­пи­ровский… Девлетлу, агьваллу жедайди я лугьуз­, миллионралди инсанрик  гьарамзадавилелди лянет хьайи ваучерар лугьудайбурун велвела кутун, вири­даз кар-кIвалах авай колхоз-совхоз, фабрик-завод, образованидин, здравоохраненидин къурулушар барбатIун, ришветбазвал, коррупция, таб-гьилле, луту-птувал, адалат­суз­­вал, къайдасузвал, гьахъсузвилер, нетижада инсандин къимет кепекдайни амукь тавун…

Луту-птувилиз талукь са мисал. И мукьва­­ра зун, улакь (маршрутка) гуьзлемишиз, рекьин къерехда акъвазнавай. Ягъай вил ос­та­новкадин цлал кхьенвай цIарара акьуна: “Удаляю чоп-а, убираю глаз. И взрослым, и детям­. Недорого”. Телефондин нумрани кхьенва. Зун хкя хьана амукьна. Им вучтин ала­мат я! ТIаз­вай свах акъудун — им маса ме­сэла я. И кар патал стоматологиядин­ боль­­ницаяр, кабинетар ава. Вил вучиз акъудрай? ТIар же­дачни? Инсандин язух тушни? Вилерин больницаярни­ ава эхир. Экв акуна кIан­дачни? Аллагьди яргъазрай, садан вилин эквни квахь та­вурай! За анал кхьенвай телефондин нумрадиз зенгна.

— Ало, ало! Инсанрин вилер акъуддай устIар  вун яни?

— Вилер — ваъ, — векъи, яцIу сесиналди жаваб га­­на сада. Ам итимдин сес яни, дишегьлидин сес яни зи кьил акъатнач.

— Вахъ хсуси больница авани, операция ийидай алай аямдин виниз тир технология, тадаракар авайди яни? — хабар кьазва за.

— Ваъ, ваъ, зун лицензия авай жерягь я.

— Ваз вилер акъуддай лицензия ганва ман?

— Аялрал, инсанрал чIал жезвани, са напак, чIуру касдин вил алукьзавани, гьа вил акъуд — ваъ,  алудзавайди я за. Аялрин туьтуьхрай акIай шейэр­­ни акъудзава (цилер, кIерецар…).

— ГьакI лагь ман. ТахьайтIа, инал “убираю глаз” гафар кхьенва. ГъалатI ква ви малумат­дик. “Убираю глаз” ваъ, сглаз кхьена кIанда.

Гьа икI, ихьтин жерягьарни, дуьзена инсанривай, “шегьерда квартира туькIуьрда” лугьуз, миллионар кIватIиз, ахпа катна, маса шегьерра­ далдаламиш жезвайбурни, кефсуз кьуьзуьбурувай (иллаки — Москвада) квартираяр къа­къуд­дайбурни, къадагъа алай чкайрай законсуздаказ тарар атIуз, гъварар, кIарас маса гуз, гьихьтин гуьзел тамар тергдайбурни, церин биоресур­сар Японияда, Кореяда маса гуз, девлетлу жез­вай Олег Кан хьтинбурни, Президентди и мукьвара вичи лагьай­вал, милли проектриз, “Восточный” космодром эцигуниз  ахъайнавай пулар виш миллионралди, миллиардралди чуь­нуьхзавайбурни (ва икI мад) бул я уьлкве­да…­

ИкI яшамиш хьана виже къведач! Тайин идея (идеал), макьсадар, виликди финин дуьз­гуьн, ­тайин рехъ кIанда. Алай девирдин хьтин шартIа­рани чи инсанри умуд атIузвач, гьалар хъсанвилихъ дегиш жедайдак умуд кутазва. Умуд, эхь, инсандин лувар я. Умуд квахьай дагъ чкIида лу­гьуда. Вирида гележегдикай, же­гьил-жаванрикай, чна несилриз вуч, гьихьтин крар, гел, гьихьтин уьлкве, тIебиат-экология тазватIа, гьадакай фикирна кIан­да. Умудар­ кьилиз акъатун патал виридан майилрини са терефдихъ ялна кIанда. А умудрикай чна хран иер халича ва ам къвезмай несилриз пишкешин. Адай абуруз чи гьакъикъи крар, гьерекатар, майилар аквадайвал. Уьмуьрдик акатна кIанзаватIа берекат, гьар сада жувакни кутан юзун — гьерекат!..

Ш.Шихмурадов