И макъалада дагълух Хуьруьгрин хуьре авай юкьван асиррин мусурманрин ибадатханайра араб чIалалди авунвай кхьинар ахтармишна чирунин нетижаяр раижзава. Хуьруьгрин эпиграфикадин девлетлу чешмеяр ахтармишунив эгечIна са тIимил вахтар я.
Хуьруьн къерехда авай мусурманрин пак чкадин — суфий Ражабан пIирен цларал араб чIалалди авунвай, авторди дуьздал акъуднавай кхьинар сифте яз илимдин бинедаллаз раижзава. XVI асирдиз талукь надир кхьинар алай чка жагъуни Хуьруьга 1565-66-йисара диндин рекьяй вилик-кьилик квай ксари исламдин ядигар (аба) хуьн патал тайинарнавай махсус чка — вичиз тешпигь авайди Кавказда мад гьалт тийизвай чка туькIуьрайдакай хабардар жедай мумкинвал гузва.
Ибадатханада авунвай кхьинра а аба пайгъамбар Мугьаммадахъ галаз алакъалу ийизва. Къванерал атIанвай кхьинра ибадатхана эцигунихъ галаз алакъа авай 7 касдин тIварар кьазва. Абурун арада, аквар гьаларай, са арабни авай. И кардин патахъай Дагъустан патал хасди тушир араб Абу Хурайра тIварцIи шагьидвалзава. Кхьинра суфияр патал адет хьанвайди тир абадин, эцигунриз къаюмвал авур Ражаб тIвар алай суфийдин, суфийрин макандин тIвар кьуни, а чIавуз суфийри кьиле тухузвай диндин адетрикай хабардар авуни и ибадатхана Хуьруьга авай суфийрин комплексдин, аквар гьаларай, Халватийадин тарикъатдин ибадатхана я лагьай фикирдал гъизва. Суфий Ражаб вични Дагъустандиз къуншидал алай Ширвандай атай Халватийадин тарикъатдал амал ийизваз хьайи кас хьун мумкин я. XVI-XVII асиррин Дагъустанда суфизмдиз талукь яз илимдин рекьяй кIватIнавай цIийи делилри юкьван асиррин эхирра Дагъустандин машгьур хейлин шейхер ва диндин рекьяй къуллугъчияр суфийрин Халватийадин ордендик кутадай бинеяр ачухзава.
Хуьруьга авай ибадатхана са шумудра гуьнгуьна хтурди я. Идан гьакъиндай XVII ва XIX асирра имаратдин къванерал атIанвай, саламатдиз амай кхьинри шагьидвалзава. Ибадатханада суфий Ражаб фаракъат авурдалай гуьгъуьниз жемятди ам Ражабан тIварцIихъ яна. Пайгъамбардин аба хуьн патал XVII асирдин эхирра Хуьруьга цIийи имарат эцигна. Ам хкажунин карда чкадин динэгьлийрин кьиле авай ксари иштиракна. Гьа са вахтунда абур устIарарни тир. Абурукай кьве касдин (хцинни бубадин) тIварар Самур дереда гьалтзавай маса ибадатханайрин къванерал авунвай кхьинрани кьазва.
Лезгийрин къадим Хуьруьгрин хуьр Дагъустандин кьиблепата, Ахцегьривай рагъакIидай патахъ 12 километрда, Самур вацIун чапла патан къерехда экIя хьанва. Хуьр гьуьлуьн дережадилай саки 1200 метрдин кьакьанда ава. Хуьруьгар регионда дегь девиррилай аваз хьайи чIехи хуьрерин жергедик акатзава. Ана гьалтзавай араб чIалалди авунвай кхьинрин — эпиграфикадин девлетлу чешмеяр мукьваралди саки ахтармишнавачир. И кардив анжах са тIимил вахтар идалай вилик эгечIайди я.
Хуьруьгрин хуьруьн рагъэкъечIдай патан къерехда, Мукьалал лугьудай чкада, Юргъар — кIам Самур вацIук акахьзавай чкадин къаншарда чIехи сурар ава. А сурарин рагъэкъечIдай пата Самурдихъ фенвай тик къвалан лап къерехда мусурманри ибадат ийизвай пIир ава. Адаз чкадин агьалийри суфий Ражабан пIир лугьузва. Къав тик кваз туькIуьрнавай и ибадатхана яргъивилел 267 ва гьяркьуьвилел 240 сантиметр алай са кIваликай ибарат я. Цларин кьакьанвал 180 сантиметрдилай 200 сантиметрдив кьван агакьзава. Ибадатханадин къенез гьахьдай чка рагъакIидай патахъай гала. ПIирен цлар, Кьиблепатан Дагъустанда авай гьахьтин маса чкаяр хьиз, киреждай асуннава. Кефердихъ галай цла дериндиз кьацI атIанва, ам садакьадиз акъуднавай шейэр эцигун патал тайинарнавайди я. Фикир куь желбзава лагьайтIа, агъадихъ, пIирен къаншарда, кьакьан кьвалан кIаник, Самур вацIун чапла патан кьер тирвал тухванвай Мегьарамдхуьр — Рутул шегьредин къерехдани са гъвечIи имарат эцигнава. Адан цлани кьацI атIанва. Анани садакьадиз акъуднавай шейэр эцигиз жеда. И чкани суфий Ражабан пIирехъ галаз лап мукьувай алакъалу я. Лезгийри чпиз къаншарар лугьузвай ахьтин чкаяр, адет яз, рекьерин къерехра туькIуьрзавай ва абур игьтияж авай ксари дуьаяр авун, пIирел фена, садакьаяр эцигиз тежезвайбуру садакьадиз акъуднавай шейэр гун патал тайинарнавай.
Суфий Ражабан пIирен эпиграфикадин чешнеяр еке итиж арадал гъидайбур я. Ибадатханадин Кеферпатан цла юкьвалай хьиз 67х43 сантиметрдин чIехивал авай къван (шикилда) тунва, киреждин яцIу къатунин кIаникай а къванцел 7 цIарцIикай ибарат кхьинар атIанвайди малум хьана. Кхьинар эрчIи патахъ алгъанвай хатIаралди авунва. Кхьинрин агъада авай кьве цIарцIиз хасаратвал хьанва. Гьавиляй абур кIелун четин акъваззава.Кхьинрин 6 лагьай цIарцIе авай кьилдин гафар кIелиз жезва. Эхиримжи (7-цIар) кIелиз хьанач.
Асул текстинин мана ихьтинди я: “Им виче хкянавай пайгъамбар Мугьаммадан хирка (аба) хуьн патал эцигнавай чка (макан) я. Эцигайбур и чка мавлана Къасим, Абу Хурайра, Расул, Рамадан, Магьди — Мугьаммад ва Муса я, абуруз къаюмвална суфий Ражаба, элкъвена къерехдай фидайвал [и чкадилай] вири патарихъай ва садакьа гудайвал. Пайгъамбардин гьижрадин 973-йисуз. Ва [адан патав?] — ханака… дередин”.
Мусурманрин тарихдин гьижрадин 973 йисаз Григориан календардин 29.07.1565-1707. 1566-йис талукь жезва.
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор, профессор, ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин
кафедрадин заведующий
(КьатI ама)
