Эзоп. Бязибуруз са артух ван тахьай гаф, тIвар. Тамашадин гьакъиндай хабар гайила, инсанри итижни авуна: “Ам вуч гаф я? ТIвар яни? Тамаша килигиз жедайди кьванни яни?” Суалар мадни гузвай.
Гьелбетда, дуьньядин эдебиятдикай хабар авайбуруз, вузра кIелайбуруз, ктабрал рикI алайбуруз “Эзоп” гаф малум я, тIвар тирди чизва. Гьа икI, чнани адакай куьруь делилар гун.
Эзоп къадим Грецияда чи эра алукьдалди VI асирда яшамиш хьайи пара акьуллу, зигьинлу, камаллу кас тир. Гьа са вахтунда адан уьмуьр лукIвиле акъатна. Бязи чешмейри тестикьарзавайвал, ам эйбежер суфатдин, аскIан буйдин, кIул экъиснавай итим яз хьана. ЯтIани халкьдин арада адан тIвар сейли тир. Вичин яратмишунралди, теснифзавай баснийра (абур адахъ 400 кьван ава) инсанрин зайифвилер, синихар (мискьивал, темпелвал, тапархъанвал, ахмакьвал, фендигарвал, нубатсуз дамахун…) негь авуналди, абурал хъуьруьналди, халкьдиз акьулар гуналди Грециядин агьалийрин арада еке гьуьрмет, авторитет къазанмишна.
Эзопан тIвар, баснийрин машгьур автор хьиз, вири дуьньядани чкIана. 1952-йисуз Бразилиядин писатель Гильерме Фигейредоида Эзопан баснийрин бинедаллаз “СикI ва ципицI” пьеса кхьена. 1957-йисуз режиссер Г. Товстаногова Москвадин ЧIехи драмтеатрда гьа и пьеса “Эзоп” тIвар алаз сегьнеда эцигна. Идалай гуьгъуьниз Советрин Союздин ва Россиядин хейлин театррини и тамаша къалурна. Гила нубат лезги театрдални агакьна.
“Эзоп” тамашадин (режиссер — Дагъустандин лайихлу артист Алисултан Батыров, художник — Дагъустандин лайихлу художник Демир Исакьов, композитор — Эмир Сулейманов) мана, винелай килигайла, са акьван муракабди туш. Философ ва девлетлу кас Ксанф фейи чкайрай вичин гуьрчег паб Клеядиз багьа савкьатар гваз хкведай. Нубатдин сеферда ада, папаз савкьат яз, чан алай инсан-лукI хкизва. Вични — эйбежер сад. Ам акунмазди, гуьзел дишегьлидин кефи чIур жезва ва лукI кIваляй акъудунин буйругъ гузва. Амма Ксанфа вичин лукIран акьуллувилин, камаллувилин тарифзава, ада вичиз къизилрин хазинадин иеси жез куьмек гуникай лугьузва. ЛукI Эзопа вичи ийизвай хъсанвилерин гьисабдай иесидивай вич азад авунин гьакъиндай тIалабзава. Амма вич мукьвал-мукьвал кIеве гьатай вахтара къутармишзавай акьуллу лукI Ксанфаз, азадда лугьуз хиве кьазватIани, вичин гъиляй ахъайиз кIанзавач. Эхирдай аквазвайвал, Ксанфан папазни лукI язух къвезва ва ада Эзопаз азадвал гун истемишзава. Дишегьлидиз, лукIран куьмекдалди Ксанфан гъиликай катна, вич ашукь хьанвай жегьил капитан Агностосахъ галаз уьмуьр давамардай хиял ава…
Тамашада гьерекатар гьикI кьиле физва? Лугьун лазим я хьи, иштиракзавай артистрин кьадар тIимил ятIани, вири вакъиаяр гьа са шикилдин сергьятра аваз кьиле физватIани, музыкадин пай лап гъвечIиди ятIани, сегьнедин устадрилай тамаша кьиле физвай вири вахтунда тамашачийрин фикир чпин къугъунал желбиз алакьна. Им, заз чиз, режиссердин ва артистрин алакьун я.
Кьилин игит Эзоп лукIвиле гьатнава. И карди адаз акьван азаб гузва хьи, ада азадвал патал вири четинвилер эхзава. Гатунарни, гужарни, алдатмишунарни, вичел хъуьруьнарни… Дуьньядал алай кьван девлетрихъни, асайишвилерихъни, няметрихъни адан вил галач, анжах азадвиликай фикирзава касди. Гьа югъ акун патал ада вичин иеси Ксанфаз датIана куьмекзава, ам кIеверай акъудзава. Гьатта пиян чIавуз капитан Агностосахъ галаз вичи гьуьл хъвада лагьана гьуьжет кьуна, магълуб хьана, вири кIвалер, девлетар, лукIарни кваз гъиляй акъатзавай четин макъамдани Эзопан акьуллу меслятри Ксанфан кIвалер-йикъар къутармишзава. “Гьа и кар кьилиз акъатайтIа, за вун лукIвиликай азадда” лагьана хиве кьунайтIани, Ксанфа вичин гафунал амалзавач. Идакай хабар хьайила, халкьди девлетлу, амма акьулсуз, дамахлу философдивай Эзоп азад авун истемишзава.
Баснияр кхьена, асирар, пьеса теснифна хейлин йисар алатнаватIани, тамашадин мана къенин йикъан гьакъикъатдиз пара хасди я. Са патахъай, тамашадин игитри азадвал виридалайни багьа къазанмишун тирдакай раижзава. Муькуь патахъай, инсанрин чIурувал, писвал, итимсузвал къалурзава. Девлетрин сан артухарун патал ягь, намус, ахлакь рикIелай ракъурзавай, кесиб инсандив инсафсузвилелди эгечIзавай, лукI инсандай такьазвай, хсуси ахмакьвал, кIамашвал кьатIуз тежезвай Ксанф хьтин философ вири амалралди, тапарралди, фендигарвилелди вичин философия хуьз, адан тариф ийиз алахъзава. ЛукI Эзопа къвалав гвай кьванбуруз адан инсафсузвал, инсансузвал, кIамайвал успатзава. Месэладин гъавурда гьатай халкьдини Эзоп азад авуниз философ мажбурзава. Амма Эзопа икьван инсафсуз, хсуси хийир патал сада-сад маса гузвай, гьахълу гаф ише тефизвай тапаррин дуьньяда амукьун еке тахсиркарвал яз гьисабзава. ЛукIвиляй азад хьанвай ада вичи-вич рагалай дагьардиз гадарзава.
Аферин ва баркалла! Жегьил артистар Гьамзабег Эмиралиевалай (Эзоп), Валерик Сулеймановалай (Ксанф), Амалия Керимовадилай (Клея), Эмина Вагьабовадилай (Мелли), Ямудин Сардархановалай (капитан Агностос), Руслан Мирзоевалай (Эфиоп), Фатима Фейзуллаевадилай ва Къизбес Элитмазовадилай (къаравушар) чпин игитрин къаматра гьахьиз, абурун руьгьдин, яшайишдин, къвалав гвайбурухъ галаз авай рафтарвилин ерияр ачухариз алакьна. Гьавиляй тамашачийри цIийи тамаша къалурай артистриз, кIвачел акъвазна, гурлу капар яна, цуькверин кIунчар багъишна.
Лезги госмуздрамтеатрдин директор Динара Эминовади лагьайвал, “Эзоп” тамаша премьерадилай яратмишзавай коллективди цIийи сезон ачухнава. Къуй цIийи эсерралди артистри чи тамашачийрин рикIер шад авурай!
Нариман Ибрагьимов
