(Эвел — 37-41-нумрайра)

Къадим гелер

“Шарвили” эпос чна дегь девиррай атай эсер я лугьузва. Ам куьгьне тирди куь субутзава? Эсерда суьгь­бетзавай вакъиайри? Тарих­рин­ яргъавили? Кхьенвай тегьерди?..

Зи фикирдалди, эсердин куьгьневал адан чIала субутзава. ЧIал я гьар са вакъиадиз, шейиниз, игитдиз “паспорт” (тIвар) гузвайди.

Гьихьтин куьгьне тIварар, ­за­тIар, къайдаяр, алакъаяр ава “Шар­вили” эпосда? КIел­дайла, чаз ам гьа къе кхьейди хьиз жезва. Ам­ма дикъет гайила…

Сифтени сифте фикир желбзавайди эпосда гьатнавай манийрин куьгьневал я. Абурун мана-метлеб, туькIуьр хьун халкьдин къадим манийриз мукьва я.

 Перизада, гар атана,

Гар атана, экв хьайила.

Ашкъидикай манияр лагь,

Вун чуьллера тек хьайила.

 

Са пад яру ич гана заз,

Зи уьмуьрдин бахт я лугьуз.

Алатзавач зи яр залай,

КIвал-югъ жедай вахт я лугьуз.

Халкьди кIанивиликай туькIуьр­навай манийрилай ибур са куьналдини тафаватлу туш. Халкьдин фи-лософияда бахтунин эвел кIани­дахъ галаз санал алаз, муьгьуьббат­ бахт­луди хьун я. “Шарвили” эпосда лагьай­тIа, кIанивилин темади кьилин чка кьазва.

Манияр туькIуьр хьунин жигьетдайни  абур халкьдин мецелай атайбуруз ухшар я. Сад хьтин тикрар хьунри (“гар атана — гар атана”, “тарарилай -тараралди”), сад хьтин туьшвилери — жуьтери (“гар атана — яр атана”, “экв хьайила —  тек хьайи­ла”…), рифмайрин дуьз­вили, къуватлувили (гар-яр, экв-тек, бахт-вахт…) икI мадни маса такьатри абур чеб чпиз мукьва ийизва.

Са кар мад ава: халкьдин манийра вири цIарар рифмада твазвач, мани гьикI къвез­ватIа, гьакI лугьузва. И чIавуз манадиз важиблу гафар рифмада твазва. Сесерин гармония, садвал арадал гъизва. МасакIа мани арадал къведачир.

Чи вилик квай эпосда вири вакъиайрикай гьа са тегьерда, кьуд цIар­цIикай ибарат тир бейтерин куьмекдалди суьгьбетзава. Гьар са пай са дастан хьиз я. Чи вилик эпосдин 20 ма­ни — 20 дастан ква. Халкьдин арада абурун кьадар мадни артух тирдал шак алач. Амни вири эпосриз хас тегьер я. Месела, чахъ И.Гьуь­сейнован “Шарвили” поэма, И.Къадимован “Шарвили” эпос, Абдул Фетягьа, Нариман Самурова, Демир Шерифалиева кхьин хъувунвай вариантар ава.

Дегь девирра арадал гъанвай ма­нияр, сиверай-сивериз чкIиз, къвердавай цIалцIам, сеслу жез, бя­зи алаваярни ахкатиз, чав агакьнава­. Гилан лезги чIалал кхьин хъувунва. Куь­релди, туькIуьр хьуни, фор­мади абур куьгьне тирди субутзава. Ни туь­кIуьрна, мус лагьана, ам важиблу­ туш. Важиблуди абур халкь­дин уьмуьр, умудар, хиялар, руьгь къалурзавайбур хьун я. И тIа­лабунриз эпосдин вири паяри жаваб гузва.

Эпосда чпикай мани лагьанвай вакъиаяр гзаф асирра (виш йисара) кьиле фенва. Абурай чаз къадим Алпан уьлкве арадал атай вах­тар, ватандин азадвал, битаввал, адвал хуьн патал халкьди чIу­гур женгер, фейи кьван рекьер, чал атай душманрин тIварарни чир жезва. Абуру тур хирерин гелер чи чилерал гилани алама. И кар чаз сифте нубатда эпосда гьатнавай хас тIварарай (чкайрин, пачагьрин, дус­тарин, душманрин ва икI мадни)­ чир жезва.

Ингье чкайрин тIварар: Шалбуз, Муьшкуьр, ЦIахур, Кьвевар, Сувар, Шагь дагъ, Ру­тул, Самур, Гияр, Наб­ран, Шеки, Шабран, Му­гъан, Яр­гъикIарар, Паласа, Гаргар, Ути, Куьре, КъирицI, Худат, ЧIехи Худат, Шагьнабат, Ахцегь, Алпан, Магъу, Михед, Гавдушан, Кахетия, Рум…

Са и тIварари чи Лезги чилин къадимвиликай, адан тарихдин гурлувиликай, майданар-мулкарни гьакьван гзаф хьайидакай лугьузвачни!?

Гзаф тIварар (Кьвевар, Сувар, Ги­яр, Шабран, Гаргар, Ути ва мсб) гила анжах куьгьне картайрал, бязи куьгьне кхьинра (сиягьатчийрин) гьалтзама. Эпосда абуру чпин асул везифа тамамарзава: вакъиаяр лап куьгьнебур, фад алатайбур я. Абу­ру­­ санлай чи халкьдин игитвилин тарих­дикай хабар гузва. Лезгистанни къе къалурзавай са шумуд район тушир.

Инсанрин тIварарни дегь девиррай атанвайбур я: Кас-Буба, Дагълар, Цуьквер, Сувар, Дагьар, Гьуьруь, Пери, Эквер, Шекер, Самбур ва мсб. Винидихъ гъанвай тIва­рарин куьгьневал квекай ибарат я? Саки вирибур алай вахтундани чи хизанра тIимил гьалтзавач. Кар анал ала хьи, и хсуси тIварара чи чIа­­лаз хас дибар, дувалар ава. Гьич са жуьрединни алаваяр квач. Кас-итим, Буба-хизандин кьил тушни? Дагъ, цуьк, экв, пер, гьуьр — ихьтин са слогдин дувулри гафарин асул манаяр ачухзава. ТIебиатдин экуь къуватрин тIварар инсанриз гун чи  лап куьгьне адет тушни?!

Ягъи  душманрин тIварарихъ махариз хасвал аватIани, абуру гьа­къикъи ксарин къилихар, вагьшивилер, зулумкарвилер лишанламишзава: Шармуну, ЧIулав Бу­гъа, Мармари, Хизри Мелик ва икI мадни.

И тIварарал душман такIан хьунин, негь авунин лишанар  алайди гьар сада гьиссзава. И кардини эпосдин куьгьневиликай хабар гузва. Гзаф тIварар тIебиатдин вагьшийрин — пеленгрин, жанавуррин, гъуьлягърин, аждагьанрин къаматра къалурнава. Имни лап куьгьне девиррин мифриз, махариз хас лишан я. Душманрихъ инсаф, инсанвал авачирди гьикI къалурда?

Чун рахазвай шагь эсердин къа­димлувал субутзавай маса хел — ана гьатнавай куьгьне затIарин тIварар я. Гапур, гьебе, чанта, чувал, чат, кIаш, цел, кIута, тур, араба­, лит, къундах, тапрак, тIанур, дехме­, желе, шалам, зарба, квар, муда, туьрез, тIаратI ва мсб.

Гзаф затIар алай вахтунда анжах музейра акун мумкин я. Абур вири сур вахтарин кIвалахдин алатар, дявейрин яракьар, кIвале, рекье­-хуьле ишлемишзавай затIар тир. Пара­бур, куьгьне жез, уьмуьрдай квахь­нава, гафарни куьгьне хьанва. Эпосда абур вири чпин герек  чкайрал ала. Гапур, тур, къалхан­, кьеркь, хьел,  зарба, цIапан — ибур Шар­вили пагьливандин яракьар, дамахар я!

Гьа и тегьерда эпосда хейлин маса куьгьне гафарни — сеняткарвилерин, хуьрекрин, парталрин, гуьрчег затIарин тIварарни гьалтзава: чатухъан, кIаш, цел, туьрез, кьуьк, батман, ман, келче, кIеле, даругъа, терлинкI, тIач, мед, чадура, тирмеяр, зар-хара ва икI мадни.

Куьгьне парталрин тIварари чи фикир генани кIевелай желбзава: итимри алукIзавай хъицикьар, ракьун перемар, шал-шалам, валча­гъар, хунун шалварар, литер, зардин кисеяр; дишегьлийрин парталар — лацу ипекдин перемар, яру бишме къедекдин, тумаждин мягьсерар, къизил камари, къизил кварар, синияр, сандухар, мудаяр ва икI мадни гафари чи рикIел чи сусаринни рушарин безекар гъизва­. Чпини эпос, дегь девиррин рекьер атIана, чав агакьнавайдан шагьидвалзава.

Рушарин дамахар мадни таъсирлубур я:

Яргъи кифер дабандал

Аватнавай гуьзелдин.

ШуькIуь юкьвав камари

Агатнавай гуьзелдин.

 

Гардан лацу гевгьер тир,

Вилер чIулав хурмаяр.

ЧIехи пелез аватна

ЧIулав чIарчIин бурмаяр

(Эпосда Шекеран къамат)

И тегьерда рушарин тариф авун чал чи классикрин — Етим Эминан, Ру­­хун Алидин, Ахцегь Мирзе Али­дин­, цIийи аямдин шаиррин — Хуьруьг Тагьиран, Шагь-Эмир Мурадован, Ших­несир Къафланован… эсер­ра гьалтун тарихдай чав агакьнавай ирс тирдал шак алач. И карди лугьузва хьи, чи патара дишегьлидиз -дидедиз, вахаз, сусаз вири вахтара гьуьрмет авай.

Эпосди чаз чи халкьдин хейлин куьгьне манийринни макьамрин, кьуьлерин тIварарни чир хъийизва: “Перизада”, “Мулейли”, “Хвашкелди”, “Яргъи  рекьел”, “Вацран эквер”, “Везне авай чухва”, “Наврузбала”, “Же­­гьил свас”, “Силибир” ва икI мад­ни­.­

И макьамрикайни манийрикай чи къенин аямда низ вуч чида? “Периза­да”, “Мулейли”, “Яргъи рекьел” гьава­яр, ара-ара фольклордин бязи дестейри лугьуз,ван жезма. Бес инал тIва­рар кьун тавунвай, амма ча­­вай квахьнавай кьван манийрин­ни­ ма­кьам­рин, кьуьлерин гьисаб ни кьуна?

Эпосди чаз чи халкьдин музыкадин куьгьне алатарни чирзава: чуьнгуьр, кфил, далдам, зуьрне, ба­­лабан. Мани лугьудайла, кьуьлердайла, жегьилри гурлудаказ кап ягъун, манидив вирида зил кьун адет тир. Тек кьуьлерни авачир. Майдандиз 20, 40, 100 жуьтер экъечIзавай.

ИкI чаз чи музыкадинни кьуьлерин, манийрин ирсинин къайгъуда хьунин патахъай вижевай тарс гузвайдал шак алач.

Чав агакьнавай шагь эсердин къадимлувал субутзавай ва чи ирс чирзавай маса терефрикай чун мад рахан хъийида…

Мердали Жалилов

(КьатI ама)