ЧИ СУЬГЬБЕТАР

Чаз “вагьшияр”, “чапхунчияр” лугьузвай РагъакIидай патан “цивилизованный” уьлквейри агъзур йис идалай вилик, тек са чеб дуьз рекье аваз виликди физвайбур я, дуьньядин амай халкьар вири Чилел алай девлетарни галаз чпиз — РагъакIидай патаз табий хьана кIанзавайди я лугьуз, чапхунчивилин дявеяр тухуз эгечIна. 1163-йисуз шведар урусрин чилер кьаз эгечIна. Ахпа Тевтон­дин ордендин кьушунар, Римдин хаш алай­бур, венгерар, полякар, литвавияр. Гаф кватай чкадал лугьун, ХIV асирдин эхирда Литва­дин чIехи княжестводин чилерин  90 процент урусринбур тир. Полякрин кьушунар Москва­да хьана. Наполеона, вичиз муьтIуь­гъарна­вай Италиядин, немсерин, Австриядин, Поль­шадин, Швейцариядин, Бельгиядин, Голландиядин ва Европадин маса уьлквейрин кьушунарни кутунвай французрин зурба армия гваз атана, Москва кьуна, ше­гьер­диз цIай яна. Амма урусрин армияди, къуватар кIватIна, французар кукIварна. Наполеон беябурчивилелди Россиядай катна. ХХ асирда Россиядал гьужум авур фашистрин кьилел вуч атанатIа, чи рикIел хъсандиз алама.

Яракьдалди, дяведалди Россиядал тIем гъиз тежедайдан гъавурда акьур­ душманри гила адаз акси маса къайда жа­гъур­­­на, ишлемишзава. Россиядихъ галаз цIийи, “къайи дяве” ЦРУ-дин директор хьайи А.Даллесан (виридаз малум тир) пландал би­неламишнава. И “дяведин” мурадни урус цивилизациядин, чи обществодин дибдин къадакьар тир марифатдинни ахлакьдин, руьгьдин ивирар: гьахълувал, ватанпересвал, кол­лективизм арадай акъудуникай, руьгьдин игьтияжрин чкадал кьадарсуз чIехи девлетар­, тух тежедай пичIи нефс, индивидуализм вилик кутуникай ибарат я. Пул, пул, эвелни-эвел­ — пул! Гьа им я абурун уьмуьрдин макьсад.

Амма пулдихъ инсандив лап чIехи тахсиркарвилер ийиз тадай къуватни ава. Бес ги­мишдин са 30 абасдихъ (шекел) Иса пайгъамбар маса ганачирни… Аллагьди инсанар дуьз рекьел хкун патал чилерал рекье тунвай векил. Пайгъамбар адан виридалайни рикI алай сухта Ягьудади (апостол Иуда) маса гана. Иса пайгъамбардиз виликамаз чизвай вичиз мус ва тайиндаказ ни хаинвал ийидатIа. Амма ада кьисмет тирвал кьабулна. Иудадин эхирни пехир хьана: ада вичи вич куьрсарна.

Пайгъамбардиз икI хаинвал авун — им ин­саниятдин тарихда виридалайни раиж, кьадар авачир кьван чIехи коррупциядин дуьшуьш яз гьисабзава. Кьве агъзур йис идалай вилик хьайи кар за  авиляй рикIел гъизва хьи, заз къенин чи коррупционеррин крарикай Иудадин хаинвилин ухшарар къвезва. Хаинвал ийизва Россиядиз — чи Ватандиз. Хаинвал ийизва кесиб жезвай халкьдизни Президент В. Путиназ.

Коррупциядин тарихдин эвел дегьзаманра ава. Вад агъзур йис инлай вилик Рим пачагьлугъдихъ галаз гьамиша бягьсина хьайи, а девирда виридалайни девлетлу, гужлу Карфаген пачагьлугъда, грекрин тарихчи Полибийди кхьизвайвал, государстводин къуллугъчивилин чкаяр ачухдиз маса къачузвай: ни гзаф пул гайитIа, гьадакай къуллугъчини жезвай. ТIебии яз къуллугъдал атанвайда ви­чи гайи пул, уьлкведин­ итижар маса гана, государстводин “сандухдай” артухни алаз вахчузвай.

Вичин девирда агъзур йисалай гзаф вахтунда лап девлетлу ва гужлу пачагьлугъ хьайи Византиядани къуллугъар маса къачузвай. Ахпа къуллугъчиди, ришветар къачу­налди ва халкьдивай алава налогар кIватIу­налди, вичин девлетар артухарзвай. Гуьгъуьнлай гьа ихьтин къайдаяр Римдин Республикадани мягькем  хьана. Османрин пачагьлугъда (гилан аямда Туьркия) Юкьван асирра ва гьуьгъуьнин девирра коррупцияди масанра тахьай хьтин жуьреда цуьк ахъайна.

ТIварар кьунвай, дуьньяда лап девлетлу­ ва зурбабур хьайи и кьуд пачагьлугъни  чкIа­на. ЧукIунин кьилин себебрикай сад коррупция яз гьисабзава.

ЧIехи пачагьлугъар хьайи Британияда ва Францияда къуллугъчийри я регъуьвал, я ки­чIевал авачиз ришветар къачун адетдиз элкъвенвай. Иллаки чIехи къуллугърал алайбу­ру. ИкI, месела, Наполеонан гьукуматдин министр хьайи гзаф амалдар, чилерин кIани­кай фидай хьтин фендигар Талейрана императордин къаюмвилик экечIиз кIанзавай Европадин уьлквейрин пачагьривай ришветар къачузвай. Императордин патав физ ва я ислягьвилин икьрар кутIуниз кIанзавани? Талейраназ ришват це. Францияди и ва я маса уьлкведал гьужумна кIанзавачтIа — Талейраназ къизилар це.

Гьакъикъатдани, бажарагълу дипломат хьайи ва лутувилин зурба алакьунар авай Та­лейрана, намус-гъейрат рикIелай алудна, вичиз девлет кIватIун патал  уьлкведин итижар маса гана. Франциядин империяни чкIа­на.

Чи уьлкведа, виринра хьиз, государство туькIуьрайвалди коррупцияни арадал атана.  XVI-XVII асирра ришветбазвиликай икрагь хьайи москвавийри бунт къарагъарна. Кар ана ава хьи, шегьердин кьил ва судья Плещеева анжах са закон гьисаба кьазвай: “ни гзаф пул гайитIа, гьам гьахълу я”. Идалайни гъейри, судьяди, шегьерэгьлийрин арадай девлет авай ксар жагъурна, абур буьгьтенрик кутуна, тапан “делояр” туь­кIуьриз, тахсир квачирбурни вичиз ришвет­ гу­низ мажбурзавай. Плещееван эхир туь­кьуьл­ди хьана: агьалийри ам къван гана телефна.

Идалай гуьгъуьниз пачагь Алексей Михайловича ришветбазвилин вилик пад кьун патал кIеви серенжемар кьабулнатIани, коррупция терг ийиз хьанач.

Государство идара авунин карда ришветбазвили гьикьван деринриз дувул янаватIа акурла, Россиядин тахтуниз атай пачагь I Петр мягьтел хьанай. Ада сифтебурукай сад яз аннамишна хьи, коррупцияди уьлкведин бюджетдин кIан хкудзава ва общество чукIу­рунал гъизва. Пачагьди коррупциядин вилик пад кьадай са шумуд указ кьабулна. Ада риш­вет къачур къуллугъчидиз суддалди кьиникьин кар атIунин гьакъиндай  вичин кIеви дуст, “эрчIи гъил”, куьмекчи ва ихтибар­лу кас князь Александр Меньшиковахъ галаз­ меслят авунай. Тарихчийрин гафарай, “эрчIи гъили” пачагьдиз лагьана: “АкI  авуртIа, Куьн къуллугъдай кас авачиз амукьда”. Князди дуьз лугьузвай, вучиз лагьайтIа пачагьлугъда виридалайни чIехи коррупционер А. Меньшиков вич тир. Амайбуру адалай чешне къачузвай. Александр Даниловичахъ кьушунриз регьбервал гудай чIехи бажарагъ авай. Тарихчийри лугьузвайвал, Кеферпатан дяведа нубатдин шегьердал гьужумдалди вилик Меньшикова аниз вичин векилар ракъурзавай ва шегьерэгьлийрин вилик шартI эцигзавай: магълуб хьайи шегьерда аскерри тарашунар тавун патал виликамаз пул гана кIан­да. И къайдада къачузвай саки вири пулар ада вичиз тазвай.

ЦIийи шегьер Петербург эцигунрин кIва­лахриз регьбервал гузвайди  ва шегьердин сад лагьай губернатор хьайиди­ Меньшиков тир. Пачагьди адаз пулдин чIехи такьатар ахъайзавай, амма абурун са пай Меньшикован сандухриз физвай. Императорди и кардиз са акьван фикир гузвачир. I Петр­ди Меньшиковаз “чуьнуьхунар квай, ам­ма вафалу тир вичин эрчIи гъил” лугьуз­вай­.

Уьлкведин тахтуниз II Петр атайла, Меньшиков суьргуьндиз акъудна, адавай вири чилер, девлетар вахчуна: гьа жергедай яз са шумуд миллион манат къизилдин нагъд пул, пуд сандух багьа шейэр, 105 пут михьи къизилдикай гьазурнавай къаб-къажах.

Император I Петр (Меньшиковак хкуьр­начтIани), Иван Грозный хьиз, коррупциядихъ галаз кIевелай женг чIугур регьбер хьана. Ам­ма пачагьлугъда, дуьньядин амай уьлквейра хьиз, чуьнуьхунрин вилик пад гуьгъуь­нин девиррани кьаз хьанач. Инал тарихдин кьве делил рикIел хкиз кIанзава. Пачагь I Нико­лая вичин хва, гележегдин император II Александраз лагьанай: “За фикирзавайвал, вири государствода анжах чна кьведа — зани ву­­на чуьнуьхзавач”. Генерал-адъютант И.Фро­ло­ва шагьидвалзавайвал, I Николая полициядиз ришвет къачун тийизвай губернаторар вужар ятIа чирунин тапшуругъ гана. Вири им­перияда ахьтинбур анжах кьве кас жагъана: Киевский губерниядин губернатор И.Фундуклей ва Ковендин (гилан аямдин Кау­­нас) губернатор А.Радищев (машгьур писатель, “Пе­тербург­дай Москвадиз сиягьат” ктабдин автор Радищеван хва). Пачагьди и кардиз артух фикир ганач. Ада анжах лагьана: “Фундуклея ришве­тар вучиз къачузвач­тIа,­­ гъавурда акьазва. Ам гзаф девлетлу я. Бес Радищева вучиз къачуз­вач? ИкI яз хьайи­­ла, ам лап намуслу инсан я”.

Тарих чирзавай са жерге авторри кхьизвайвал, эхиримжи император      II Николаян девирда, иллаки дявейрин йисара, ришветбазвал а кьил авачир кьван ге­гьенш хьана. Мадни къейдзава хьи, Япониядихъ галаз дяве­да ва Дуьньядин сад лагьай дяведа урусрин ар­миядихъ гъалибвилер тахьунин эвелимжи се­бебрикай сад интендантвилин къуллугъда ва гьакIни далу пата бюджетдин пулар вараза­ра авунар, коррупцияди мадни виниз кьил хка­­жун­ хьана. Душмандиз къуллугъзавай “чи­не­бан яракьди” — коррупцияди  вичин кар аквазвай.

Япониядихъ галаз дяведик экечIдалди вилик лап гужлу государство яз хьайи Россиядин империядин дережа дяведилай гуьгъуьниз агъуз аватна, адан къецепатан поли­тика маса уьлквейрилай аслу жез башла­миш­­­на. Къенепата лагьайтIа, ришветбазвилиз кьил янавай, амма кар бажармишиз алакь тийизвай чIехи къуллугъчияр акваз, ин­къи­лабдин гуьгьуьлар, гьерекатар гурлу хьан­а­.

Гьа ихьтин шартIара Россия Дуьньядин сад лагьай дяведик экечIна. Вичиз бес тежезвай дяведин суьрсет, яракьар, герек тадара­кар­­­ гьазурун патал ада, РагъакIидай патан кар­­ханайриз, виликамаз пул ахъайна (гьа гьисабдай яз и уьлквейривай къачунвай кредитарни), чIехи заказар гана. Карханайри лагьай­тIа, Россиядиз маса гузвай яракьрин къиметар­ 25-30 процентдин багьа авунилай гъейри, гьич са заказни тайинарнавай вахтара­ кьилиз акъуд­завачир. Россиядиз рекье твазвай продукцияни нукьсанар квайди тир. Месела, туп­арин луьлеяр хъиткьинзавай, ба­рут ва маса суьрсет ерисузди тир. Муькуь па­­­­та­хъай рахай­тIа, Урусатдин карханайрин иесийри яракьрин, дяведин тадаракрин ва алатрин къиметар кьадарсуз багьа авунвай.

А девирда “откат” лугьудай гаф ишле­мишзавачиртIани, государстводин заказар тамамардайла, гъил михьи тушир чинов­никри бюджетдин пулар чуьнуьхдай гьа къенин хьтин “схемаяр” туькIуьрнавай. (Меген, къе чаз аквазвачни, образованидин, медицинадин ва государстводин маса идарайриз тадаракар гьикI къачузватIа, рекьер къир цана туь­кIуьр­дайла ва маса эцигунрал гьикьван пу­лар гьиниз физватIа?). Пачагьлугъдин гьа ихьтин къуллугъчийри, промышленникри чпин хийир патал Ватандиз халис хаинвал ийизвай­. Ин­гье гьавиляй фронтда Россиядин кьушунар­ ме­кьила, гишила ва гъиле яракь авачиз амукь­на.­

Гьа са вахтунда дяве давамарун патал па­чагьдин гьукуматди къецепатан уьлквейривай мадни гзаф буржар кьуна. Абурукай са кьадар­ такьатар, гьелбетда, лутуйрин жи­бин­риз физвай. Пачагьдин гьукуматдилай къене пата акьал­тIай наразивилерин нетижада 1917-йисуз­ Россияда кьве икъилаб хьана. Импе­рия чкIа­на. И вахтунда немсерин кьушун Петербургдив агакьзавай. Большевикрин гьукумат Германиядихъ галаз Россиядиз зарар аваз ислягьвилин сепаратный икьрар кутIу­ну­низ маж­­­бур хьана. Уьлкве саки 50 млрд. ма­­нат го­сударстводин бурж алаз дяведикай хкечIна.

Эгер 1913-йисуз пачагьлугъдин бюджетдиз вири санлай анжах 2,5 млрд. манат доход атайди фикирда кьуртIа, гьар йисуз буржарин процентар яз 3 млрд. манат вахкузвай государство, гьамишалугъ аслувилик акатдай. Им РагъакIидай патан стратегрин мурад тир. Амма акI хьанач.

1922-йисуз (апрель-май) Италиядин шегьер Генуяда 29 государстводин иштираквал аваз конференция кьиле фена. Анал Антантади Советрин Россиядивай дяведин йисара чи уьлкведал хьайи буржар вахкун истемишна. Вичин нубатдай яз советрин делегациядин кьил, къецепатан крарин министр Г. Чичерина лагьана хьи, дяведа Антантади (а йисара­ Россияни Антантадин член тир) авур вири хар­жарин 54 процент Россиядал гьалтзава. Урусатдин гьукуматди 20 млрд. манат (къизилдин) пул харжна, къазанжияр лагьайтIа, анжах маса патаз фена. Инкъилабдин нетижада арадал атай цIийи Россия союзникриз кукIвариз кIан хьана,  амма алакьнач. Гьа и кардалди абуру цIийи Россия Антантадин вилик вири мажбурнамайрикай азадна. Англиядин премьер-министр гафунал кIевиз акъвазнавай. Чичерина адаз жаваб гана: “Будьте откровенны, мистер Ллойд Джорж, Антанта хотела со­­кру­шить новую Россию. Ей это не удалось. Мы квиты”. Гьар гьикI ятIани гуьгъуьнин йисара­ чал алай куьгь­не буржарин месэла са жуьре туькIуь­риз хьана: абур саки вири вахкана.

Амма (гила дикъетлу хьухь, газет кIелза­вай гьуьрметлуди) а девирда къецепатан госу­дарствояр чебни Россиядиз буржлу тир эхир. Чи регьберри а бурж вахкун истемишзавачир. Верховный Советдин ва гуь­­гъуьнлай Госдумадин депутат хьайи профессор Владлен Сироткина чирайвал, 1914-1919-йисара США, Европадин уьлквеяр ва Япо­ния Россия­диз буржлу хьунай чавай (экспертрин гьиса­бун­ралди) 100 млрд. доллар ис­темишиз жезва. Анжах истемишдай кас хьанач. Вучиз? Бел­ки, себеб “чинебан яракь” — кор­рупция хьа­натIа?  Им 90-йисар тир. Гьич садрани тахьай хьтин коррупцияди, экстреми­змди, терроризмди гьужумзавай, Ватандин ити­жар ачухдиз, лап ачухдиз маса гуз хьайи йи­сар. РагъакIи­дай патан стратегри шадвалзавай: “Виш йисаралди садавайни муьтIуь­гъа­риз тежезвай Россия къармахра гьатна”. Ам­ма абурун шадвал яргъалди давам хьанач. Тикрар хъийин: Россиядин Президентвилин къул­лугъдал Владимир Путин атана. Ада Рос­сия къутармишна, Россиядин душманрин пер хана.

Абдулафис Исмаилов, публицист

( КьатI ама )