27-30-сентябрдиз  Бакуда “Евразиядин образованидин майданда чIаларинни культурайрин диалог” лишандик кваз Международный конгресс кьиле фена. Адан кIвалахда Россиядин, Болгариядин, Румыниядин, Словениядин, Польшадин, Молдавиядин, Латвиядин, Литвадин ва гзаф маса уьлквейрин векилри иштиракна.

И мярекатдиз къаюмвал авурбурун арада РФ-дин илимдинни образованидин министерство, Азербайжан Республикадин образованидин министерство, Москвадин госпедуниверситет, Азербайжандин урусрин община авай.

Конгресс, миллетрин арада алакъа хуьзвай кьетIен алат яз урус чIалан метлеб мадни хкажун, чIаларихъ галаз алакъа­лу жуьреба-жуьре месэлаяр веревирд авун патал эвер ганвайди­ тир. Ихьтин мярекат тухун патал Баку хкягъунихъ мет­леб авачиз тушир. ГьикI хьи, Азербайжан Республикада жуьреба-жуьре культурайри  чпи-чпиз таъсир авунин  еришар  ахтармишунин жигьетдай тайин тир тежриба хьанва.

Дагъустандай форумда,  Россиядин делегациядик кваз, ДГУ-дин электронный СМИ-рин кафедрадин заведующий, Россиядин Медиа-Союздин региональный отделенидин председатель, РД-дин Общественный палатадин член  Ильман  Субгьанович  Алипулатова  иштиракна.

Агъадихъ чна тIвар кьунвай мярекатдал ада авур рахунар чапзава. (Лезги чIалаз элкъуьрдайла материал куьруь авунва).­

Чун вири а кардин шагьидар хьанва хьи, эхиримжи цIуд йисара урус чIала ва урус чIалал рахунра хейлин дегишвилер кьиле фенва. И карди, тIебии яз, алимрин, журналистрин, писателрин, педагогрин фикир вичел желб тавуна тазвач. Бязи вахтара рахунар  бегьем хци гьуьжетризни элкъвезва, иллаки филологар тир муаллимрин арада. Чакай гьар сада чи рахунрин чIал къвердавай тартибдикай хкатзавайди гьиссзава. Вучиз икI жезва?  Вуж тахсирлу я? Чна вуч авун лазим я?

Урус чIалан кхьинрин ва рахунрин михьивал хуьз, виликди тухуз кIанзавайди къе гьуьжет алачир месэла я.

Алай вахтунда Интернет миллионралди инсанар чеб-чпихъ галаз алакъала­миш­завай кьилин такьатдиз элкъвенва. Жуьреба-жуьре сайтрикай, форумрикай, чатрикай, электронный почтадикай  менфят къачуналди, сад-садахъ галаз рахадайла, а кар гьиссзава хьи, урус чIалан хей­лин гафар чпиз хас тир къайдада ишле­миш­завач. Яни рахунрин бязи къанунар, хабар авазни, авачизни, чIурзава. Хейлин текстер а такьатра, лугьудайвал, “катиз-катиз” кхьизва. Гьа са вахтунда предложенийра герек тир пунктуациядин лишанар, чIехи ва гъвечIи гьарфар ишлемишзавач. Саки вири гафар гьа са къайдада кхьизва, гзаф гафар куьруь авуна, хейлин­ гъалатIарни кваз чапзава. Иллаки алай аямдин жегьилриз чеб-чпихъ галаз “куьруь авунвай регьят” чIалалди рахаз хуш я. Интернетдин рахунар — ибур фикиррин куьруьвал ва сад-садан гъавурда фад акьунни жезва.

Гьа са вахтунда винелай аквазвай “куьруьвилини”  “гъавурда акьуни”  чIалаз хас тир хейлин  къанунрилай цIар чIугуниз мажбурзава.  Яни гаф ишлемишунин дуьзвал, адан гуьрчегвал, рахунрин стилар сад-садак какадарзава. ИкI, чи уьмуьрда са шумуд жуьре чIал ишлемишзава: лап четинди тир кхьинрин ва гьакьван асант рахунрин чIал. Интернетди лагьайтIа, са гьихьтин ятIа пуд лагьай  чIал — аралухди — арадал гъанва. Ада кхьинрин дуьзвални, рахунрин куьруьвал саки сижифламишнава, сад авунва.

Кхьизвай кас гьамиша официальный инсан яз экъечIзава ва ада вичи кхьизвай гьар са затIунин гьакъиндай жавабни гузва. Чатрай сада-садаз кхьизвайла гьакъи­къат­да чIалаз хас тир куьмекчи такьатар: рахунин тегьерар, предложенийрин асас манаяр, гьиссерин жуьреба-жуьрвал, сесинин кьетIенвилер амукьзавач. Гьавиляй сад-садахъ галаз рахунин гуьзелвал, къуватлувал къвердавай агъуз аватзава. И карди информационный майданда савадсузвилиз рехъ ачухзавайдал шак алач. Ам­ма чна кхьининни, рахунинни вири къайдаяр хуьн лазим я. Грамматикадин нор­маяр чIур­дай ихтияр чаз садани ган­вач­. Асирра урус чIа­лан рахунрин ва кхьин­рин культура хуьн, нормайрал амал авун, абур виликди ту­хун патал обществодин вири къатари зегьмет чIугурди я. Гила­ни а кар давам хьун лазим я.

Саки 25 йис идалай вилик советрин тIвар­-ван авай алим Д.С.Лихачева “эколо­гия” гаф сифте яз вичиз хас тушир кон­тек­с­тда ишлемишна. “Культурадин экология”,  “Ма­рифатдин экология” хьтин кьетIен ибараяр арадал гъана. Алимди лагьайвал, эко­логия анжах са тIебиатдин биоло­ги­ческий девлетар михьидаказ хуьн ла­гьай­ чIал туш. Инсан патал ам вич яша­миш­ жезвай чка­ни, ада вичи ва алатай не­силри арадал гъайи культура, эдебият, адетар хуьн ла­гьай­ чIални я. Культурадин­ майданар хуьн тIе­биат хуьнилай гъвечIи метлебдин месэ­ла туш.

Алай аямда инсандин культура, образованидин дережа, пешекарвилин  устадвал къалурзавай асул шартIарик  ам рахазвай ва ада кхьизвай тегьеррини аквадай чка кьазва.

Амма алай аямдин рахунрин тегьерди­лай хейлин къадагъаяр алуднава. “Демократиядин” азадвили инсанар рахунин те­гьер­дизни кьетIендиз таъсирзава. Гьа и “азад­вал” себеб яз, инсанрин рахунра гафа­рин жуьреба-жуьре вариантар гьатнава. Чебни пара вахтара нормайривай къа­къат­навайбур. Идеологиядин жигьетдайни къадагъаяр алудуни публицистикада, кхьинрин жуьрейра, такьатра чIалаз чIу­ру­кIа таъ­сирзавай хаталувал артух хьан­ва­. Алай аямдин печатдин такьатрани нор­майривай яр­гъа тир ва алазни-алачизни маса чIала­рай къачунвай гафари, гъавурдик квачиз “цIийиз арадал гъанвай” ибарайри  кьетIен чка кьазва. Бязи вахтара жуьреба-жуьре со­циальный дестейри лугьузвай жаргондин векъи гафарини чпиз майданар кьазва.­

Виридалайни гзаф цIийи гафар урус чIа­лаз къенин аямдин ингилис чIалан Аме­­­рикада ишлемишзавай вариантдай къвезва: имидж, киллер, ноутбук, он-лайн, папарацци, поп-корн,  пресс-релиз, промо­утер, сайт, ток-шоу, транш, холдинг ва икI мадни гзаф гафар гьа жергедай я.

Чи чIала мад са цIийивал арадал атанва: къецепатан чIаларай къачунвай гафар урус чIалан гафарихъ акална, са гьихьтин ятIани цIийи (латиница ва кириллица какахьнавай) гафар арадал къвезва. (PR-акция, PR-бизнес, PR-менеджер, VIP-клиент, VIP-номер ва икI мадни маса гафар).

Гьелбетда, вири и цIийивилер лингвис­тикадин илим патал важиблу материал я. Ада чи алимриз, гзаф чIаларин майданда яшамиш жезвай девирда чIаларин жуьреба-жуьре къурулушри чпиз гьикI таъ­сир­за­ватIа, ахтармишдай мумкинвал гузва. ИкI, гзаф чIалар маса чIаларай атуни, кьабулуни, урус чIала абуру къвердавай мягькем чка кьуни обществодин патай наразивал арадал  тагъанани туш. Иллаки чеб, чпин кар-кеспи, пешекарвал чIа­лан алемдихъ га­лаз алакъалу пешекаррин па­тай: муаллимрин, таржумачийрин, маса лингвистрин. Гьат­та “чIаларин интервенция”лугьудай цIийи ибарани арадал атанва. Чи фикирдалди, маса чIа­ла­рин икьван­ гзаф гафар урус чIалаз атунихъ са сир ава — алай аямдин чи общест­во дуьньядин­ майданда вири халкьариз ва ала­къайриз ачух хьанва. Ам­ма и карди, чи фикирдалди, урус чIалаз са артух хасаратвал ийизвач. ГьикI лагьайтIа, урус чIал вичин мягькем къурулушдалди тафа­ватлу я. Асирра урус чIалаз атай саки вири чIаларин элементар адан майданра цIра­­на, абур ада вичин къурулушдин къа­нун­­риз­ (ра­хунин, кхьинин) муьтIуьгъарна. Алай­ аямдин урус чIал чеб къецепатан чIа­ларай атанвай, месела, сеанс, сезон, факт, социаль­ный­ ва маса гафар галачиз фи­кир­диз гъун четин я. Са 130 йис ида­­лай вилик и гафарини, алай аямда­ урус чIалаз къвезвай цIийи гафари хьиз, а чIалал­­ рахазвай ксарик къалабулух кутурдал шак алач.

Хейлин лингвистри алай вахтунда “чIа­лан экспансия” лугьудай ибарани мукьвал-мукьвал ишлемишзава. Экспансияди, маса чIаларин жуьреба-жуьре элементар ишлемишуналди, жуван тIебии чIалан эле­ментар квадарун мумкин я.  И кар вири уьмуьр компьютерламишуни арадал гъанвайди я. Компьютер алай вахтунда вирибурун гъилик ква. Адакай миллионралди инсанар ала­­­къаламишзавай такьат хьанва. Гьавиляй кIанзни-такIанзни инсанрин къанажагъда хьиз, рахунрани дегишвилер кьиле физ­ва­. И кар аямдин ва чи уьмуьрдин кье­тIен ис­­темишун яз кьабулун лазим­ я. Ма­сакIа хьа­найтIа, алай аямдин цIийи технологийрикай, техникадикай чун хабарсуз яз амукьдай.

Эхирдай чаз а кар къейд ийиз кIанзава хьи, Интернет алай аямда неинки информациядин чешме ва вахт кечирмишунин къайда я, гьа са вахтунда ам инсанар сад-са­дахъ галаз алакъаламишзавай къуватлу такьатдизни элкъвенва. Ада рахунрин, сад-садахъ галаз алакъа хуьнин лап цIийи ва лап жуьреба-жуьре рекьер, хуьлер арадал гъизва. Интернет гьа са вахтунда урус чIал хуьнин ва виликди тухунин кьетIен май­дан тирдини рикIелай ракъурна виже къведач. Урус чIал квахьдани, квахьдачни, чIал зайиф жедани, къуватлу жедани анжах гьа чIалал рахазвай ксарилай чпелай, чеб рахунривни кхьинрив гьикI эгечI­заватIа, гьа кардилай аслу жеда.

Ильман Алипулатов