Малум я хьи, гьар са халкь вичин дидед чIалалди къуватлу ва къудратлу я. ЧIал аватIа, халкьни ава. Халкьдиз руьгь гузвайди чIал, меденият, эдебият, мектеб ва адетар я. Дидед чIал чи намус, дамах, гъейрат, девлетни я. ГьакI тирвиляй чаз ам ширин я. Диде ширин тирдаз дидед чIални ширин жеда, хайи чилни.
Лезги чIал лагьайла, зи рикIел сифте яз дидеди ягъай лайлаяр къведа, вилерикай халкьдин шаир СтIал Сулейманан чуьнгуьр, адан экуь поэзия карагда. Япариз “Лезгинкадин” хуш аваздин ван къведа. Рагьимат Гьажиевадин гуьзел сесини гуьгьуьлар ачухарда. Гурлу Самур вацIукай, кьакьан Шагь дагъдикай веревирдда…
Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова вичин яратмишунра дидеди гьикI маса уьлкведиз акъатнавай вичин хва гуьзлемишзаватIа кхьенва. Рекьидалди дидедин вил галамай хва ахкунихъ. Хци вичин хайи чIал рикIелай алудайди чир хьайила, дидеди ам амачирдай, кьейидай кьунай.
ЧIал халкь санал кIватIун, ам дуьньядин винел амукьун патал чIехи къуват, халкьдин фикир я. Вичин фикир авачир халкьдикай халкь жедач.
Хайи чIалан кьетIенвилерикай суьгьбет авуналди, КцIар шегьердин 2-нумрадин юкьван мектебдин лезги чIаланни эдебиятдин муаллим Севда Къарибовади лугьузва:
— Дидед чIал хъсандиз чидай аялриз муькуь чIаларни регьятдиз чир жеда. ГьакI тирвиляй алимри лугьузва: дидед чIал вири илимар чирун патал ачар я. И ачардив чирвилер авай гьар са кIвалин ракIар ахъайиз жеда. Гьайиф хьи, бязи диде-бубаяр чпин аялриз дидед чIал чирунив рикIивай эгечIзавач, гзаф аялривай чпин дидед чIалал рахаз, кхьиз, кIелиз жезвач.
Дидед чIал чирунин жигьетдай мектебра татугайвилер гзаф ава. Сад лагьай классдиз кIелиз фенвай лезги аялдиз чизвайди тек са вичин дидед чIал я. Мектебда аялдиз азербайжан чIалалди кхьиз-кIелиз мукьувай чирзава. Юкьван мектеб куьтягьай гьар са аялдиз азербайжан чIал михьиз чир жезва. Амма вичин дидед чIалал кхьиз-кIелиз четин жезва. Идан себеб программада сятерин кьадар тIимил хьун я. Азербайжанда мектебдин программада лезги чIал чирун патал I-VIII классра ганвайди гьафтеда 2 сят я. Са шакни алач хьи, и 2 сятдин къене дидед чIал чириз жедач. Чи сад лагьай классра кIелзавай аялри 3 букварь (дидед чIалан, азербайжан чIалан ва урус чIалан) чирзава. Аялар четинвилера гьатзава, абуру элифар какадарзава. Гьавиляй заз ихьтин теклиф гуз кIанзава: I-III классра урус чIалал кIелзавай аялри — дидед чIалан ва урус букварь, азербайжан чIалал кIелзавай аялри дидед чIалан ва азербайжан чIалан букварь чирайтIа, хъсан жедай. Муькуь пуд лагьай чIал IV классдилай чирна кIанда.
Дерт жедай месэлайрикай садни ам я хьи, чи чIехи къуллугърал алай лезгийриз дидед чIал ерли чидач, я абуру квазни кьазвач. “Вучда лезги чIалакай, ам низ герек я?” — лугьузвайбуруз заз икI жаваб гуз кIанзава: дидед чIал хайи йикъалай суруз фидалди гьар са касдиз лазим я. Хайи диде хуш туширдаз, гьелбетда, дидед чIални хуш жедач. Гьакъикъат гьа ихьтинди я.
…Мукьвара зун Севда муаллимдин тарсуна хьана. Аялри тарсуниз ийизвай маракь, итиж чIехиди тир. Чна абуруз суал гана:
— Балаяр, лезги чIал квез хуш яни? Ам чирун четин туш хьи?
Аялри саналди жаваб гана:
— Гзаф хуш я, зеррени четин туш. Хуш я чаз и чIал!
Ахпа аялри хордалди СтIал Сулейманан шиир кIелна:
Вич мажбур тир лезги чIалал
Жезмай кьван рахана кIанда!
Етим Эминан ва Хуьруьг Тагьиран шиирарни аялри чIехи гьевесдалди, интонациядалди хуралай кIелна.
И арада зи рикIелни чIехи философ, шаир Лезги Салегьан шиир атана:
Лезги чIал течирдаз гьич фарс чир женни?
Эдеблу са кIвалах, я тарс чир женни?
Муаллим С.Къарибовади лугьузва хьи, муаллимдиз герекди программа я. КIелунин вилик акъвазнавай месэлаяр, аялриз гана кIандай чирвилерин мана-метлеб чир хьун чарасуз я. И месэлаяр гьялун патал агъадихъ галай крар важиблу я: кIелиз-кхьиз чирун ва чIал гегьеншарун, грамматикадин малуматрикай гзаф рахунар авун.
Эдебиятдин тарсарин нетижалувал хкажун патал чна конкурсар малумарзава. Лезги чIалал кхьизвай сочиненийрин менфятни чIехиди тирди къейдна кIанда. Мукьвара чна VI классда. “Лезги я зун!” тIвар алай сочинение кхьиз туна. Валегь Гьасанова кхьей сочинениди сад лагьай чка кьуна. “Дагълар юкьвалай атIудай, рагар паддай, синер сад-садак какадардай лезги я зун! Вучиз лагьайтIа, Шарвилидин хтул я зун! Душмандин хура цIай акьурдай, Ватан душманриз маса тагудай, хайи халкьдин виждан хуьдай лезги я зун! Вучиз лагьайтIа, Валентинан стха я зун! Чка атайла, кьулухъ элкъвен тийидай, гаф чинал лугьудай, кьулухъай рахан тийидай лезги я зун! Вучиз лагьайтIа, Сулейманан мирес я зун! Женгерикай кичIе тежер, жазайрикай тIар тежер, четин вахтара, халкь текдиз туна, кат тийир лезги я зун! Вучиз лагьайтIа, Нуреддинан давамчи я зун! Къуьнерихъ япунжи, кьилел бармак алай инсандихъ душманни авайди я лагьана, игьтият яз, гапур кьадай, кIвачерик цIайлапандин йигинвал квай лезги я зун! Вучиз лагьайтIа, “Лезгинкадин” жигит я зун!..
Ибур тушни чи халкьдин вилик квайбур? Ибур тушни чи халкь виринра машгьурзавайбур? Ибур тушни чи халкьдин намус, виждан хвейибур? Я! Ибур я чи дагъларин викIегь рухваяр! Бес зунни и дагъларин лезги хва тушни?!”
Дугъриданни, В.Гьасанован сочинение тафаватлу я. Ам асул лезги дидедин хва я. Баркалла ихьтин лезгидин къелемдиз!
Муаллимди къейдна хьи, “Лезги газет” лезги чIалан чешме я. Ам зи гъилик, зи вилик гьар тарсуна ква. Ада чи руьгьдиз, игьтияжриз жаваб гузва. За ам цIар-ба-цIар кIелдай вахтар гзаф я. Вучиз лагьайтIа, зун лезги чIалан муаллим я эхир!
Мектебдин вири коллективди завай чпин чими саламар, разивал ва хуш мурадар “Лезги газетдин” журналистрив ва кIелзавайбурув агакьарун тIалабна.
Гьасан Хасиев
КцIар шегьер
