Дагъустандин лайихлу муаллим, РФ-дин умуми образованидин лайихлу къуллугъчи, алим Мегьамед Гьажиеван тIвару­нихъ галай премиядин сагьиб, журналист ва шаир Абдул  Наврузбегович  Ашурагъаева  фадлай Хив райондин Фригърин мектебда лезги чIалан тарсар гузва. Гзаф йисарин ­тежриба авай пешекарди хайи чIалан ме­сэлайрикай, мектебра тарсар гунин мето­дикадикай вичин веревирдер газетдин ­куьмекдалди мукьвал-мукьвал халкьдал агакьарзава, мектебда кIелзавай аялар ­яратмишунрал желбзава… Са гафуналди, гележегдин муаллимар патал ам хъсан чешне я. И мукьвара за адахъ галаз кьиле тухвай ихтилатни чIалакай, мектебда лезги чIалан тарсар тешкилзавай тегьердикай ­хьана.

• Абдул муаллим, куьн гзаф йисара мектебда кIвалахнавай ва и кар агалкьунралди давамарзавай муаллим я. Гьавиляй исятда лезги чIал авай гьалдиз куьне гудай къимет итижлу жеда.

— Лезги чIаланни эдебиятдин месэлайри зи фикир гьамиша чпел желбна ва исятдани и хилериз итиж ийизва. ЧIалан алимвилин дережайрив агакьначтIани, жув чIалан гъавурда акьаз алахънавай тежрибалу муаллим хьунал за шадвалзава.

Эхь, эхиримжи вахтара чIалан бегьердин тар юзуриз алахъайбурни хьана. Дувулри хайи чил мягькемдиз кьунвай, халкьдин кьисметда мармардиз элкъвенвай чIалан вилик ахьтинбуру чпин къуватсузвал аннамишна. И карда, рикIел хкун лазим я хьи, “Лезги газет” къалханни тур хьана майдандиз экъечI­най. Гьуьжетар къизгъин хьайи береда за жуван фикирни рикIе тунач.

За фикирзавайвал, миллетдин ярж тир хайи чIала цуьк акъудзава. Адан кьисмет хъсанди хьун патал сагьибрини къайгъударвал квадарна кIандач. 

• Бязи пешекарри лезги чIала гьялна кIанзавай месэлаяр гзаф хьанва лугьузва. Куь фикирдалди, гьялунин важиблувал авай месэлаяр гьибур я?

—  Пешекарар тушиз, пешекарар жез кIанзавайбурни ава. Ахьтинбур хайи чIалан алемдик ленгер кутаз алахъзавайбур я ла­гьай­тIани жеда. ЧIала гьялна кIани лап еке месэлаяр ава лугьун гьакIан къундармаяр я. Бес а месэлаяр халисан пешекарар-алимар рагьметдиз фидалди вучиз авачир? Садлагьана абур гьинай пайда хьана? ЧIал къарникъузрин чуьл туш эхир…

Гьялна кIани чарасуз месэлаяр авайтIа, чIалан мезрейриз лукьман хьиз экъечIзавай алим Нариман Абдулмуталибова, Хив райондин ЗахитIрин хуьруьн мектебдин муаллим, филологиядин илимрин кандидат Руслан Къарабегова абуруз фикир тагана тадачир. Куьрелди лугьуз жеда хьи, чIехи месэлаяр авач, куьлуь-шуьлуьяр кваз кьан тийин­. 

• Абдул муаллим, а кваз кьан тийизвай куьлуь-шуьлуьйрикайни кьве гаф лагьайтIа жедачни?

— Абуруз куьлуь-шуьлуьяр лугьунни, са па­тахъай, дуьз жезвач. ЧIала куьлуь-шуьлуьяр хьун герек туш. ЧIалан гьар са сес, гьи­жа, гаф, ибара еке метлеб авай, чIал чпикай ибарат тир затIар я. ЧIала вичин сергьятриз акъатзавай гьар са нукьтIа алцумзава. Чаз аквазва хьи, бязибур чIала са гьихьтин ятIани “цIийивал” тваз алахъзава. Месела, “я” гьарфунин чкадал “йа” кхьини чаз артухан къулайсузвилер арадал гъида. Мана авачир ихьтин “цIийивилер” за куьлуь-шуьлуьйрай кьазва.

• Куьне лезги чIалан алфавитдик нефес галачир (тт, чч, кк… чил — ччил, тар — ттар, кар — ккар… ) кухтунин чарасузвал аваз гьисабзавани?

— Сир туш хьи, чи чIала, алфавитда нефес галай ва нефес галачир сесер хьайиди я. Амма 60-йисара, а сесерин лазимвал тахьуниз килигна, абур чи гьарфаргандай акъудна. Зи фикирдалди, абурун лазимвал чаз исятдани авач. Ктабрихъ, газетрихъ галаз да­тIана алакъа авай инсанди а сесерай регьятдиз кьил акъудда. Муькуь патахъай, кьенятвални жезва. Чун гила, трактор туна, туьрез гваз цаниз экъечIдач кьван. 

• Мектебда кIелзавай ученикар, абурун диде-бубаяр хайи чIалав гьикI эгечI­зава? Хайи чIалахъ галаз адан сагьибрин рафтарвал эхиримжи 20-25 йисуз гьикI дегиш хьанва?

— Лезги гьарфарганда авай туькIуьр хьанвай гьарфар (къ, кь, хъ…) чизвач лугьуз, диде-бубайри чпин аялар хайи чIалан тарсарикай азад авун тIалабдай дуьшуьшарни гагь-гагь жезва. Багьнани бинесузди я: гуя хайи чIалал алахъайтIа, аялдиз маса тарс чир хъийидай вахт амукьзавач.

Вилик вахтара мектебдинни диде-бубайрин арада сих алакъаяр авай, гила лагьайтIа, гьар сад вичин сагьиб я. Хайи чIалай 9 ва 11-классра имтигьанарни амач, и кардини, са шакни алачиз, пис патахъай таъсирзава. Директорди гьевесламишунин грамотаяр гунилай гъейри, хайи чIаланни эдебиятдин олимпиадайра агалкьунар къазанмишай аялриз, абурун муаллимриз са жуьредин фикирни хгузмач. 

• Куьне кIвалах тешкилзавай тежрибадикай, аялрин агалкьунрикай, гьа жергедай яз яратмишзавайбурун кружокдикайни ихтилат­найтIа кIанзавай.

— ГьакI тарс гун, гьатта цIийи жуьреда хьайитIани, тIимил я. Югъ-къандавай гегьенш жезвай чирвилери са вуч ятIани мад ва мад тIалабзава. Тарсарилай гъейри, за аялрик яратмишдай гьевесни кутазва. Эгер хъсандиз кIелзавай аялдик яратмишунин вердишвилер квачтIа, муаллимди адахъ галаз эхирдалди кIвалахнач лагьай чIал я. Сочиненияр кхьини аял вири рекьерай вилик тухуда. 80-йисара за мектебда “Сифте камар” тIвар алаз эдебиятдин кружок кардик кутуна. А чIавуз вацра кьведра цлан газетарни акъудна, цIуд­ралди аялар газетди вичел желбна. Яратмишунрин рекьяй аялар вилик физ акурла, чна “Кард” журналдиз, райондин “Экуь гъед” газетдиз рекьер ачухна. Са кьадар йисарилай аялри теснифай эсерар республикадин дережадин “Лезги газетдин” чинризни акъатиз хьана. Фригърин аялрик ашкъи кутур шаир ва публицист Мердали Жалиловаз чухсагъул­. ЦIинин йисуз чна, “Сифте камар” тIвар гана, аялрин шиирарни гьикаяяр авай сифте кIва­тIални чапдай акъудна. 

• Гьукуматдин дережада хайи чIа­ла­рин гуя къайгъударвалзавай хабарарни пайда жезва. Амма мектебра хайи чIаланни эдебиятдин тарсарин кьадар йис-сандавай тIи­ми­ларзава, ктабрин кьитвални артух жезва. И гьакъикъатдиз квевай гьихьтин къимет гуз жеда?

— Бязи вахтара миллетдин рикI къарсатмишдай гафар Госдумадин трибунайрихъай рахазвай векилрин сиверайни акъатда. “Аялдизни адан диде-бубадиз кIан хьайитIа, кIел­рай, чиррай хайи чIал, тахьайтIа, — ваъ” — ихьтин вижесуз фикирарни эхиримжи вахтара халкьдин арада чукIурнава. Заз гьукуматдин патай милли чIалар патал виле акьадай хьтин къайгъударвал аквазвач. Ктабрин кьитвални йис-сандавай артух жезва. Заз гьалар хъсан жедайдахъ, сиясатдин гьава чимивилихъ элкъведайдахъ инанмишвализ кIан­зава.

Куругъли Ферзалиев