“Шивцел алайда яхди сай­мишдач”, лугьузва чи халкьдин мисалда. “Фу — бал­кIан­дал, бахт пияда хьу­рай ви”, — ихьтин къаргъишни ава. “Кьве къуьрехъ калтугда, садни гьатдач”, — мадни ажайиб мисал я…

Ихьтин келимаяр зи рикIел и мукьвара чи государстводин кьилинбурукай сад тир “Российская газета”-дай (2019-йисан 13-сентябрь) “Сближение по  зарплатам” (“Мажибрай мукьва хьун”) макъала (автор — политический обозреватель Валерий Выжутович) кIе­лайла, атана.

“Мажибрай мукьва хьун”… Яраб жедай кар я жал? — суалди зи меф­тIериз тIвал ягъиз гатIунна. Ке­­сибдини девлетлуди чеб чпиз мукьва жедайди я жал?.. Тарих­да заз ахьтин мукьвавал са чешмедайни жа­гъа­нач. Акси яз, чи халкьдихъ асирра арадал атанвай камал­лу мисалар ава: “Кесибдиз пул жагъайла, твадай чка жагъидач”, “Кесиб гьамамдиз фейила, ци мурк кьада”, “Кесиб рекьидайла, фекьи азарлу жеда”, “Кесибдин бахт къарагъайла, вич ахварал фида” ва икI мадни.

Арифдар СтIал Сулеймана и месэладиз генани кутугай къимет ганва:

 

Я стхаяр, пул авайдаз

Начаник уртах хьана хьи.

Вичиз девлет бул авайдаз

Кесибар алчах хьана хьи…

 

Кьве чин акьалтнамаз вичел,

Ришвет къачуз, тагуз мажал,

Кесибариз лугьуз “пошел”,

Ибурув дамах хьана хьи…

Гила чун винидихъ тIвар кьунвай макъаладал хквен. Девлетлуйринни, яни лап еке пулар къачузвай­бурунни лап тIимил къачузвай кесибрин мажибар къвердавай “чеб чпиз мукьва жезва, тафаватар квахьзава” лугьуз, кхьизва журналистди. Макъа­лада къейднавайвал, мажибра виликрай (2013-йисуз) авай тафават 15,8 сефердинди тиртIа, цIи  а ре­къем 13 се­фердинди хьанва. Яни кIанин мажиб лап чIехи мажибдилай 13 сеферда гъвечIи я…  Маса гафаралди, месела, 130 агъзур манат къачузвайдав гекъигайла, муькуьда къачузвайди 10 агъзур манат я…

Макъалада генани чина къачузвай лап чIехи мажиб 500 агъзур манатдилай виниз тирди, лап гъве­чIиди  20,6 агъзурдалай агъуз тирдини къалурнава…­ Ибурни юкьван дережада авунвай гьисабунар я. Куьрелди, миллионар къачузвайдини виш манат къачузвайди са цIарцIел ала. Чеб чпиз “мукьва” жезва…­

Яхди шивцел алайдав агакьун?!.

Ихьтин рекъемар гьинай къа­чунатIа? Вуч паталди ихьтин кьил тIарзавай, рикIиз азаб гузвай делилар газетда ганватIа?..

За кьатIузвайвал, им чи чиновникрини банкирри (селемчийри) агъавалзавай обществодиз къуллугъзавай чи “дустари” — къелемчийри нубатдин сеферда авунвай ягьанат хьиз я. Ихьтин рекъемар майдандиз акъудунал машгъул тир статистрини, эконо­мистрини, Экономикадин кьилин школадин ва  Внешэкономбанкдин экспертизадинни ахтармишунрин институтдин къуллугъчийрини Россиядин экономика хкажуникай, агьалийрин гьал-агьвал, кIвалахдал таъминвал ва мажиб къачунин заминвал арадал гъуникай бажагьат фикирзава. Мажибра хьиз, яша­йишдани гьакьван еке  тафаватар, чаравилер авайди чаз гьар са камуна аквазва. Рахунарни тIимил туш. Амма дегишвилер?.. Арадал вуч къвезва? Агатзава жал чи обществодин къатар чеб чпив?..

Ингье макъаладай мад са рекъем: Россиядин финансрин (девлетрин) 98% чеб лап варлу тир 3% агьа­лийрив гва. Банкара пулар эцигна хуьзвай­бурни гьабур я. Чебни — асул гьисабдай къецепатан банкара, чарара.

Чпихъ банкара эцигнавай пулар авачирбурун кьадар эхиримжи 20 йисан къене дегиш хьанвачирдини къейднава макъалада. Вацра 10 агъ­зур­далайни тIимил пул агакьзавай хизанри ахьтин “хуьдай” пулар гьинай гъида? И суал макъаладин ав­­тордини эцигнава. ЯтIани чи мажибар “мукьва” жезвайди тестикьариз алахънава.

16 сефердилай 20 йисуз 13 сефердал атанва кьван… Гьа са чIа­вуз чи агьалияр акьван сабурлу я хьи, гьич садани, каша гьатнавайлани, чеб кесиб я лу­гьудач, къейдзава авторди. Вучиз лагьайтIа, кьуд пата аквазвайбур гьа сад хьтин шартIара, пенсийралдини пособийралди, лап гъвечIи мажибралди са бубат­ кьил хуьзвайбур я. “Кесиб я” лагьайла, вун айибни ийизвайди чаз аквазва. Суфрадик са кап фуни тандал­ са бубат пек-лек алатIа, затIни кIандач лугьузвайбур гьикьван ава! Тарихда кьилел атай кьван мусибатри, гужари, виняй илитIзавай кьван “тежрибайрини” чи несилар лигимарнава. “Мад дявеяр тахьурай!” лугьузва­.

И кардикай, за кьатIузвайвал, девлетарни, гьу­кум­ни гъиле гьатна­вайбуру менфят хкудзава. “Перестройщикри” ва гилан цIийи “демократрини” “либе­ралри” арадал гъанвай гьакъикъатдай таквазвай жуь­редин тафаватлувилер, барабарсузвилер, акьал­тIай ягьсузвилер ама жал? Садбур зирзибилрик, фан кIус гьатдатIа лугьуз, къе­къвез­­вайла, муькуьбур — “сад лагьай гъетер”, “ледияр”, “гьуьруьяр” некIе­да­ни шоколадда эхъвез къалурзава(!). Гьакъи­къатдани, кал хуьзвайди — сад, нек хъвазвайди — масад?..

Тарихда “хипери инсанар тIуьр” вахт хьайиди я лу­­гьуда. Гилани са хеб хуьн патал инсанди гзаф за­­­тIарилай гъил къачуна, адан гуьгъуьниз гьере­кат­­­на кIанзава. Як ви гъиле гьат хъийидатIани чин тийиз.­

Булахдай ацIурна, ваз гузвай путулка цин къимет, йисди хвена, якIа-чIарчIе туна, бегьердиз гъана, ацай калин некIедин къиметдилай шумуд сеферда багьа я? Кал ни хуьда?.. Ибур, за фикирзавайвал, ма­жибрин тафаватрилайни къурхулу рекъемар я.

Экономикадин къанунриз  табни гьилле бажагьат чида. ЧIугур зегь­метдиз, авур харжийриз, къачур сафадиз килигна,  къиметни арадал къвезвайди я. Чина гьелелиг гьуьле кьур балугъ базардал, ана муьштеридив агакьдалди 5-6 сеферда сада-садаз “маса” гузва, гьакьван багьани жезва. Вечрен какани “вад милияндай” гузва.

ИкI хьайила тушни, цан цайидав — цуру нек, тIамбулбегрив — фириди агакьзавайди?

Хсусият нин гъилеватIа, гьада къиметни эцигзавайди я. Россиядин хсусиятдин (девлетдин) иесияр, винидихъни къалурнавайвал, гьа 3% вафалуйрикай авунва. Ибуру, чеб агъузарна, масад винелди хкажда лугьун? Махара, я тахьай­тIа, мифра хьун мумкин я. Чун рахазвай макъалада лагьайтIа, мажибар къвердавай “мукьва” хьун чина МРОТ лугьу­дайди, бюджет­никрин  мажибар хкажунихъ ва са бязи шей гьасилдай хилер вилик финихъ галаз ала­къалу я лугьузва. Амма  МРОТ 1% хкажунни, базар­дин къиметар шумуд сеферда хкажзаватIа аквазвач жал?.. Гьи къуллугъ ужуз хьанатIа, малум туш. Ба­гьа жезва. Гьавиляй ара-ара чи СМИ-ра гузвай малуматрини адетдин инсанриз шадвал гунилай пара наразивилинни шаклувилин, бейтерефвилин гьиссер артухарзавайдал шак алач.

Гьатта лап чIехи трибунайрихъай кар алай чIехи ксари лугьузвай гафарихъни инанмишвал тазвачирди такун тажуб жедай кар я. “Милли проектар” лугьу­дайбур кардик кутуна шумуд йисар я? Чина кесибви­лин дережа 2 сеферда тIимила­рунин везифа вилик эцигнава Президентди. Амма арадал атанвай нетижаяр?.. Чун гилани гьа са са-ягъ­да, пака хъсан жеда, пака агакьда чун чи мурадрив лугьуз, жува-жув секи­нариз ама. Ихьтин сабур гунни чIехи бахт хьиз я заз…

И мукьвара чи телевиденидин кьилин каналрай гуя алай вахтунда Россияда пенсионеррин кьадар кIвалахзавай жегьилрилай 2 сеферда артух я, и карни чи медицинадин къуллугъ ва маса шартIар хъсан хьунихъ галаз алакъалу я лу­гьуз­вай. Амма, чи сурариз фена, къванерал алай кхьинриз (рекъем­риз) фикир гайитIа, ихьтин тестикьа­рун рикIелай фи­да, рекьизвайбурун чIехи пай жегьилар тирди аквада…­

Къенин аямдин са бязи крариз тешпигь чIалар чал мад гьа СтIал Сулейманан хазинадай жагъизва­:

 

Гьич татIуй бендедин лувар,

Чир жеч адаз я кьуьд, гатфар.

Дуьз рахайтIа вун, ви гафар

Санан ише физ амукьич.

 

Акуна заз шумуд затIар,

Шумудни са мужизатар (аламатар).

Кесиб хьайи инсандин тIвар

Дустаризни чиз амукьич.

 

Эй Сулейман, мецел зирек,

Буржи я гьакI хьунухь, герек,

Са къуз вазни аквада экв,

Гьамиша мичIиз амукьич…

Дугъриданни, хъсанвиликай умуд атIана виже къведач. Яд хьайи вацIариз ятар хкведайди я лу­гьуз­ва…­ Чун датIана, гилан хьтин, барабарсузвилера хьайи­бур туш эхир…

Мердали Жалилов