23-сентябрдиз “Лезги газетдин” редакцияда пара маракьлу, итижлу гуьруьш кьи­ле фена. Иниз лезги халкьдин Туьркияда­ фадлай яша­­миш жезвай векилрин са десте атанвай. Абур журналистри ва меркез­дин жемиятдин векилри хушвилелди къаршиламишна. Гуьруьшда мискIин­рин имамар Тажидин гьажиди, Саид гьажиди, алим Мариф Къадимова, художник Марат Гъаниева, диндин алим Сулейман Та­гъи­бегова,  карчияр Шагьпаз Асаханова, Замир Къадимова, Умуд Шубуева, мер­кездин администрациядин пресс-къуллугъдин регьбер Альберт Эседова, “Вахтар ва инсанар” передачадин редактор Исамудин Агьмедова, ашукь Алихана, ДГУ-дин востокове­денидин факультетдин 2-курсунин студентар Азиза Азизовади, Наира Велибеговади, программист Эмран Гьуьсейнова иштиракна­.

Гуьруьш “Лезги газетдин” кьилин редактор  Мегьамед  Ибрагьимова  ачухна.

— Юлдашар, стхаяр, къе ирид лагьай мертебада пара лишанлу, рикIелай тефидай вакъиа кьиле физва: чи патав Туьркиядай ватандашар атанва. Абурун арада жемиятдин векилар, карчияр, яратмишдай ксар, инженерар, устIарар, студентар ава. Чи къадим­ Дербент шегьерда кьиле фидай форумдиз атанвай абуру чахъни илифдай вахт жа­гъурна. Сагърай куьн, стхаяр! — лагьана ада.

Мугьманар чкадин векилрихъ галаз танишарайла, М. Ибрагьимова гаф Туьркиядин делегациядин кьил  Рамазаназ  гана.

— Зун ва захъ галай юлдашар пара шад я иниз, лезги чIалал газет акъудзавай чкадиз, куь патав атунал, — дидед чIалал рахаз эгечI­на мугьман. — Квез аквазва, заз рахаз четинзава, вучиз лагьайтIа, зун, зи хизанар фадлай Бурса (бубаяр Дуьнберез хуьре авай) шегьерда яшамиш жезва. Гьавиляй дидед чIални чирдайди хьанач. Жуван тахсир кьа­тIай­далай гуьгъуьниз, яшар яхцIурдалай ала­тайла, за жуваз лезги чIал чир хъувуна.

Зи улу-бубаяр Рухунрин хуьряй я. 1870-йисарин бунтарилай гуьгъуьниз абур, Урусатдин пачагьдин гужарикай къурху аваз, Туьркиядиз фена. Зи дах гьаниз фидай рекье дидедиз хьана. Авайвал лугьуда, Советрин Со­юзда перестройкадин агьвалатар жедалди чаз Дагъустандикай, жуван хайи маканрикай са ван-сесни, делилни авайди тушир. Анжах ах­па, Туьркиядиз чи ватанэгьлияр къвез га­тIунай­ла, чав чи халкьдин яшайишдикай, ацу­кьун-къарагъуникай малуматар агакьна. Чи патав алимар, карчияр, манидарар, студентар атана­.

Туьркияда лезгияр пуд хуьре (Дуьнберез, Кирне ва Бергамуд), Бурса, Балыкесир шегьерра яшамиш жезва. Гьелбетда, тIимил-шимил маса шегьеррани ава.

Ахпа Рамазана кIватI хьанвайбур вичин юлдашрихъ галаз танишарна:

Яшар. Улу-бубаяр Цилингай я. Автомашинар ремонтдай механик я. Бинеяр Кирне хуьре ава, вич хизанни галаз Бурса шегьерда яшамиш жезва.

Осман. Улу-бубаяр Бахцугъай я. Туьрк­ве­рин армияда, полицияда къуллугъна, гила пен­сияда ава. Вич — Балыкесир шегьерда, багъ­рияр Кирнеда, Дуьнберезда яшамиш жезва.

Гьуьсейн (Рамазанан хтул). Ада Бурса шегьердин са карханада кIвалахзава. Бубаяр Дуьнберез хуьре ава.

Омар (Яшаран хтул). Бурсада лифтерин механиквилин кеспи чирдай вузда кIелзава.

Айдындемир. Измир шегьерда яшамиш жезва. Программист я.

Мустафа. Яшаран хва. Ада университетда электрониквилин кеспи чирзава.

Нияз. Карчи.

Гуьруьш суьгьбет-ихтилатдин жуьреда кьиле фена. Журналистрини, мугьманрини сада-садаз чпин рикIик квай месэлайрикай суалар гана. Гьар терефдив дуьзгуьн, итижлу жавабарни агакьна.

• Рамазан стха, куьне хизанра дидед чIал чирунин месэла гьикI эцигнава? — хабар кьуна адавай.

— За икI лугьуда. Виликдай чун вири хуьре­ра авайди тир. Рухвайризни жуван лезги рушар гъизвай. КIвалени дидед чIалал рахаз­вай­. Амма яваш-яваш и адетар квахьна. КIва­лах­дихъ къекъвез, жегьилар шегьерриз фе­на. Ан­ра чи гадаяр туьркверин рушарални эвленмиш жезва. Диде туьрк дишегьли хьайила, аялризни дидедин туьрк чIал чир жезва. ЧIал чирунин месэла лап четинди я. ЯтIа­ни чун алахъзава. Зун хьиз лап геж лезги чIал чир хъийизвайбур цIуд­ралди ава. ГьикI лагьайтIа, чна культурадин милли центраяр ачухнава. Ан­ра аялриз лезги чIални, лезги кьуьлерни чирзава, Дагъустанда авай багърийрикайни малуматар гузва. Чна гьар са мум­кинвиликай менфят къачузва. Чина, КцIа­рай атана, 20 йисуз кIвалах­завай духтур Камил, анай лезги руш­ муаллимни ава. Абуруни чаз и карда куьмекзава.

• Исятда вири дуьньяда интернет кардик ква. Адан куьмекдалди Туьркияда авай лезгийриз дидед чIал чирдай проект кардик кутуртIа, гьикI жеда?

— Ам, гьелбетда, хъсан месэла я. Амма, заз чидайвал, еке четинвилер арадал къведа­. Чи гьарфар латинбур я. И патани, а патани туьрк­ ва лезги чIал хъсандиз чизвай инсанар кIанда.

И месэладикай саки вирида чпин фикирар лагьана. Лезги чIаланни туьрк ва туьрк чIаланни лезги словарар герек къведайди, латин гьарфаралди лезги алфавит туькIуьр­на кIандайди къейдна.

• Шегьерра ва хуьрера лезги чIал чириз кIандайбур гьикьван жеда?

— ЧIал чириз кIандайбур гзаф ава, амма мумкинвилер авач. Алай вахтунда виликдай хьиз амач, чун чкIанва. Хуьрера амайбур яш­лубур ва кьуьзуьбур я. Яшар 30 йисалай агъуз жегьилриз лезги чIал ерли чизвач.

• Рамазан халу, Туьркияда авай чи ватандашриз чпин тухумрин дувулар гьинай ятIа малум яни?

— Авайвал лагьайтIа, виридаз чизвач. 1990-йисарин юкьвара чахъ шаир Фейзудин На­гъиев, манидар Суьлгьуьят Гьажиева, кьавалар илифнай. Абур чна хушдиз кьабулнай ва чи арада хьайи суьгьбетри чаз хейлин крар ачухна.  Зун Рухун Алидин тухумдай я. Зун кьве сеферда гьаждал фена. Чи хуьруьн мис­к­Iинда еке архив, куьгьне ктабар авайди тир. МискIин кана, ана авай ктабарни. Гила чаз и карда куьне куьмекна кIанда.

Суьгьбетдик Осман экечIна.

— Рамазан дахди дуьз лугьузва, чIал чирун­ къе четин акъваззава. Куьне фикир це, чи лезги хуьрер сад-садавай яргъа ава. Чи хуьр туьркве­рин 40 хуьруьн юкьва ава, гьакI амай кьве хуьрни. Ихьтин гьалкъада авайла, датIана туьркверихъ галаз алакъада жезвайла, жуван­ хайи чIал хуьн, адал рахун регьят кар­ туш. ЯтIа­ни чун алахъзава. Ингье зун квехъ галаз дидед чIалал рахазва. Бинейрикай рахайтIа, зи улу-бубаяр Бахцугъай я. Улу-буба Будах тир. Адалай гуьгъуьниз Беглерхан, Осман, Фер­­зи чизва. Зун Ферзидин хва я. Дидедин би­­неяр Курхуьряйни ЦIеле­гуьн-дилай я. Диде­дин бубаяр  — Тарикъули, Гьажи­мурад, Эмиргьемзе, Мегьмет, Агьмед. Хъсан жедай, инлай­ гуьгъуьниз чна культурадин, искусстводин, кар­чивилин, амадагвилин рекьяй алакъаяр тешкилайтIа.

— РикIин хушвилелди хабар гузва, чун иниз атунал пара шад я, — лагьана Яшара. — Зи улу-буба Цилингай я. Амни 1877-йисан бунтарилай гуьгъуьниз чара уьлкведиз катуниз мажбур хьана. Инкъилабдилай гуьгъуьнин йисара чаз ватандикай са ван-сесни хьайиди туш. РикI лагьайтIа, ватандихъ цIигел тир. Вилик-кьилик квайбуруз акуна, яваш-яваш чавай чи адетар, манияр, кьуьлер, лезгивал, чIал квахьзава. И нукьсан арадай акъудун патал чна дернекар (культурадин милли центраяр) тешкилна. Гьелбетда, чна анриз къумукь, авар, лак халкьарин векиларни желбна. КIвале рахан тийиз хьайитIа, лезги чIал чир жедач…

Рамазан халуди къейд авурвал, Дагъустанда авай лезгийрихъ галаз алакъаяр хьайи­далай гуьгъуьниз Туьркиядин лезгийри хайи чIал хуьниз, жаванриз, жегьилриз чпин ери-би­неяр, чIал, адетар чирунин месэлайриз кьетIен фикир гузва. Абуру са шумудра чпин шегьерриз “Лезгинка”, “Дагъларин жегьилвал” ансамблриз, лезги манидарриз, алимриз теклифна. Балыкесир шегьерда 300-дав агакьна лезги хизанар ава. Дагъустанвияр — 2000 кьван. Лезги рухвайрин ва рушарин ихтиярда цIуд-ралди хсуси карханаяр, фирмаяр­ ава. Анра промышленностдин, хуьруьн майишатдин, яшайишдин, медицинадин ва ма­са хилерин продукция гьазурзава. Карханайрин филиалар Россиядин шегьеррани ава. Измирда яша-миш жезвай лезгийрихъни хсуси карханаяр ава. Мумкинвал авай рухвайрин хъсан кар ам я хьи, абуру шегьерда “Балыкесирдин гъетер” тIвар алаз лезги кьуьлер чирдай ансамбль кардик кутунва ва ана лезгийринни маса миллетрин аялар машгъул­ жезва.

Туьркияда авай лезгийрин 80 процентди капI-тIятзава. Бубаяр авай рекьяй веледарни физва.

Дагъустандиз хкведай фикир авачни лагьай суалдиз “ваъ” лугьуналди жаваб гана.

— Туьркияда яшайиш хъсанди, къулайди я, — лагьана Рамазана.- Захъ ихьтин фикир ава: кIвалера лезги сусар хьун патал, (абуру балайриз дидед чIални чирда), чи гадайриз инай сусар тухвана кIанда. За зи хтулдиз КцIа­рай свас гъана. Адан куьмекдалди са багъридиз КцIарай мадни са руш гъана. Лезгистандинни Туьркиядин лезгийрин арада къавум-къардашвал хьайитIа, чалай хейлин месэлаяр гьялиз алакьда. (И теклифдин тереф вирида хвена). Мадни хъсан жедай, эгер лезги хуьрерай чахъ жегьилрин дестеяр илифнайтIа, са къад гадани руш. Абур чна хъсандиз кьабулдай, са шумуд юкъуз хуьдай, чи яшайишдихъ галаз танишардай. Ахпа чибур квехъни илифдай. (КIватI хьанвайбуруз и меслятни хъсанди яз акуна).

— За квез Туьркиядай гзаф кьадар саламар гъанва,- лагьана Гьуьсейна.- Зун жуван бубайрин ватандиз сад лагьай сеферда атанва. Зав вири чкайрай чимивал агакьна. Квехъ галаз икI суьгьбетар авун зун патал рикIелай алат тийидай вакъиа я. Зи бадеди сусариз лугьудай: “Аялриз гатаз-гатаз лезги чIал чи­ра”. Зазни чизвачир. За пуд вацра кириллицадин алфавит, лезгидалди кхьиз, кIе­лиз чирна ва и кардал пара шадвалзава. Зи паб туьрк я, кьве рушни ава захъ, абуруз чеб лезгияр тирди чизва, гила  чIални чирда.

Гуьруьшдал мадни хуш, маракьлу суьгьбетар кьиле фена. Сада-садаз гележегда алакъа хуьдай делилар гана. Ашукь Алихана вичин авазралди, манийралди мугьманрин гуьгьуьлар мадни шадарна. И цIарарин авторди мугьманриз вичин “Ватандиз рехъ” ктабар багъишна.

Мегьамед Ибрагьимова гуьруьш тешкилиз куьмек гайи М.Къадимоваз, А.Эседоваз, Тажи­дин гьажидиз, С.Тагъибеговаз, Саид гьажидиз, Э.Гьуьсейноваз сагърай лагьана. “Лезги газетдин” редакцияда Туьркияда авай лезгийриз интернетдин куьмекдалди хайи чIал чирдай курсар кардик кутунин патахъай меслят хьана.­

Мугьманар кIириви Магьмуд Рагьимхано­ва вичин кIвале илифарна. Ватандашри Па­ки­зат Рагьимхановади, Нигер Абдуллаевади гьа­зурнавай тIили фан, хинкIардин, афар­рин, чIахарин ашдин, лезги чилин няметрин дад акуна.

Туьркиядай атанвай ватандашри, чеб кьабулай тегьердал рази яз, виридаз рикIин сидкьидай сагърай лагьана.

Нариман Ибрагьимов