(Эвел – 37-нумрада)

Ришветар къачун тийиз хьайи муькуь губернатор Афанасий Радищевакай ма­луматар тIимил ава. Лугьузвайвал, адан ата-бубаяр урусламиш хьанвай татаррикай тир. Адан буба урусрин­ маш­гьур писатель, философ, “Петербургдай Москвадиз сиягьат” ктабдин ав­тор Александр Радищев я. Адаз А.С. Пушкина “Ра­дищев — лукIвилин душман” лагьана къимет гайиди я. А девирда пачагьвалзавай II Екатеринади, и ктаб гьеле кIелна куьтягь тавунмаз, вичин сек­ретардиз малумарна хьи, и эсердай адаз Франциядин зегьер Урусатда чу­кIурзавайди, “начальство” инкар ийизвайди аквазва. Пачагьдин буйругъдалди Александр Радищев кьуна, дустагъда туна ва адаз судди­ кьиникьин кар атIана. Гуьгъуьнлай шад вакъиадихъ галаз алакъалу — Швециядихъ галаз ислягьвал тайинарунин гьуьрметдай суддин и къарар 10 йис суьргуьндиз акъудуналди эвезна. Ихьтин жа­за гудай вучтин гунагьар квай философдик-писателдик?

Радищева вичин эсерда халкь, са ­ихтиярни авачиз, яшамиш жезвай шар­тIар — гьакъикъатда лукIвал къалурзава. ­Крепостничество терг авун ктабдин кьилин те­ма я. Авторди къейдзава хьи, уьлкве ви­лик тухун патал лежберриз азадвал гун, абурукай чпи зегьмет чIуг­вазвай чи­лин­ иесияр хьун чарасуз я. Халкь гьу­ку­мат­дин къуллугъда — ваъ, гьу­кумат халкь­­­дин къуллугъда акъвазна кIан­за­вай­ди, аслу тушир суд-дуван герек я лугьуз эвер гузвай.

“Петербургдай Москвадиз сиягьат” ктабдай аквазва хьи, адан автор Александр Радищев инсандин къадир авай, гьахълувал кIандай, ягь-намус квай марифатлу кас, инсанперес я. Бубадин и гуьзел ерияр адан генерал-губернаторвилин къуллугъдал хьайи гъвечIи хва Афа­насийдикни квай.

Гила чна са бязи гекъигунар ийин. Нариман Абдулмуталибован буба рагьметлу Шамсудин гьажи хуьруьн мис­кIин­дин имам тир. Ам кар алакьдай, ча­­радан дердидикай хабар кьадай, гьахълувал кIан­дай, намуслу, рикI михьи, зирек итим тирди виридан рикIел алама. Шамсудин гьажиди лезги халкь­дин хъсан адетриз, инсанриз къуллугъ авуниз эхирдалди вафалувал хвена. Вичин­ чIехи хва Нариманни ада гьа икI тербияламишна.

Районэгьлийрин чIехи несилдин ри­кIел Нариман Шамсудиновичан чIехи бу­ба, рагьметлу Саид халуни хъсандиз алама. Ам районда, Дагъустанда тIвар-ван авай Алиметоврин тухумдай я. Са­ид халуди гзаф йисара райондин “Коммунизмдин гатфар” газетдиз регьбервал гана. Ам мягьтел жедай хьтин сабур авай, камаллу,  Аллагь-Таалади вичиз мер­гья­матлу рикI ганвай, кIеве авайдаз куьмек гуз гьазур бажарагълу инсан тир. Вири и ерияр адан хтул Нариман Шамсудиновича — инсаният вилик финин дуьз­­гуьн фи­киррал алай, алимвилин де­режада авай райондин къенин регьберди пак ирс яз кьабулнава.

Ингье гьавиляй цIи 90 йисан юбилей къейдзавай Сулейман-Стальский район къе вилик финин вири рекьерай­ рес­­публикада сад лагьай чкадал хьун дуь­шуьш­дин кар туш. КьетIендиз къейд ийиз кIан­зава, алай девирда лезги чIал, халкьдин адетар хуьнин, милли ва умуми ­куль­тура­ вилик тухунин рекье ви­ри­да­лайни чIехи агалкьунар, лайихлувилер гьа и рай­ондихъ ава. Мадни. Сулей­ман-Сталь­ский районди кьилдин ксарин инвестицияр желбунин карда чешне къа­лурзава. Кьилдин ксарин пулдин та­кьат­рихъ ина школаяр, аялрин бахчаяр­, культурадин, спортдин, яша­йиш­дин, про­из­водстводин (шей гьасилдай) метлеб авай объектар эцигзава, куьчеяр­ туь­­кIуьр­зава, хуьрер аваданламишза­ва­. Сулейман Керимован, Имам Яра­лие­­­ван, Шайдаеврин, Салман Бабаеван, Абасоврин хизанри ва девлетлу ма­са ксари райондиз, дарда авай агьалийриз гузвай чIехи­ куьмекрикай же­мятдиз хабар ава. Абуруз баркалла лугьузва.

Коррупциядихъ  галаз женг чIугуни­кай ихтилат кватайла, Ахцегь райондин регьбер Осман Абдулкеримова ришвет зегьер я лагьанай: “Аллагьдин рекье авай виридаз чизва хьи, ришвет къачун чIехи гунагь я. Амма ришвет инсан зе­гьерламишдай агъу тирди ви­­рида аннамишзавач. Ришветри яр­гъал­-мукьвал инсандин эхир-пехир ийида”.

Осман Абдулкеримов тIвар-ван авай педагог, СССР-дин просвещенидин Отличник, Дагъустандин лайихлу муаллим, гзаф йисара Хуьруьгрин юкьван школадин директорвиле кIвалахай Магьмуд Абдулкеримован хва я. Ада кIва­лах­завай йисара Хуьруьгрин школа гьам районда, гьамни республикада лап хъсанбурукай сад яз гьисабзавай. Магьмуд Абдулжелиловича тербиядин месэла эвелимжи чкадал эцигнавай. Директорди муаллимар гьамиша тагькимардай: “Дуьз тербия авай аял зегьмет чIуг­ваз, хъсан чирвилер къачузни алахъда. Эвелни-эвел — тербия, низамлувал!” Ада вичин веледарни чIехи-гъве­чIиди, хийир­-зиян чидай, чарадан гьалдин гъавурда акьаз кIандай, эдебдин кIевивал, михьи рикI авайбур яз тербияламишна.

Осман Магьмудовича райондиз кьилдин ксарин инвестицияр гъун патал гзаф чалишмишвилер ийизва. И карда ада вичи, Абдулкеримоврин вири хизанди чешне къалурзава. Адан стха Абдулжелил Магьмудович, инженервилин вуз яру диплом аваз акьалтIарайла, США-да, Францияда, Англияда чирвилер хкаж­на, Москвада виниз тир технологийрин ва финансрин хиле агалкьунралди кIвалахзавай девлетлу бизнесмен я. Адан куьмекдалди республикадин ла­йих­лу муаллим Магьмуд Абдулкеримован тIварунихъ галай мергьяматлувилин “Просвещение” фонд тешкилнава. И фондуни Дагъустандин дагълух районрин вири школаяр компью­террин класс­ралди таъминарайди газет кIел­завай­бурун рикIел алама жеди. Тежрибалу пе­дагог, камаллу насигьатчи кьиле авай фондуни райондин школайриз, кьетIен алакьунар авай аялриз куьмекар гузва. И фондунин такьатрин гьисабдай Хуьруьга са гзаф гуьзел дарамат­да, рес­публикада мад гьич санани авачир хьтин, образованидин центр ачухна, кардик ква. Ина астрономиядай, робототехникадай ва маса рекьерай чирвилер гузва, къецепатан чIалар, гьа гьисабдай яз, китай чIални чирзава. Центрада тарсар ту­хузвайбур Москвадай къвезвай пешекарар я.

Осман Абдулкеримова райондиз куьмекар гунал республикадилай къеце  яшамиш жезвай вичин дустар, девлетлу хьанвай районэгьлиярни желб­зава. Меценат Абдуселим Палчаева и карда гьеле алатай асирдин 90-йисарилай иштиракзава. Къазахстанда яшамиш жезвай луткунви бизнесмен, меценат Жигерхан Сулейманован тIвар рай­ондин агьалийри, иллаки луткунвийри еке гьуьр­метдивди кьазва. Пашаеврин, Шириноврин хизанри хуьрер авадан­лами­шуник ла­йихлу пай кутазва. Меценатрин пулдин такьатрихъ рекьер туькIуьрзава, муькъвер эцигзава, электролинияр, тIебии газ тухузва, хъвадай целди таъминарзава. Биз­нес­менри ­районда 7 школа эцигуник чпин пай кутазва. Тариф авуниз лайихлу я. Бар­калла!

Пачагьдин девирдин губернатор Иван Фундуклея государстводи гузвай ма­жиб къачун тийиз хьайиди, вичин пулар шегьерэгьлийрин хийирдиз харж авурди фикирда кьурла, заз къенин чи уьмуьрдай са мисал гъиз кIанзава. Ам га­лачиз, мумкин я, чи суьгьбет тамамди тахьун.

Имам Музамудинович Яралиев. Ада, Сулейман-Стальский райондин, Дербент шегьердин регьбер тирла, са вацрани къуллугъдай  къвезвай мажиб къачунач. Вичин мажиб ада чиновникриз пайнач, ветеранриз, дарда авай хизанриз куьмекуниз гана. Яралиева вичин хизандин миллион манатралди пулар меценатвилин, мергьяматлувилин карда харжзава. И кардикай “Лезги газетда” (“Эллериз къадир хьайитIа…” (2016-йис, №№ 43, 44) гегьеншдиз кхьенва. Исятдани ада гьам райондиз, гьамни Дербентдиз (шегьердин собранидин депутат яз) куьмекар гузва.

Къейд ийиз кIанзава, Яралиев критика ийизвайбурни, адакай терсина рахазвайбурни кими туш. (И гафар кхьизвайлани, заз абурун ван къвезвайди хьиз я: “ада икI авуна”, “ада акI авунач”). Авач и дуьньяда гунагь квачир инсан, гьатта пак ксарни авач, хьанач. Апостол Павела (Иса пайгъамбардин ученикрикай сад лагьай чкадал алайди) лагьанай: “Иисус Христос гунагькарар къутармишиз атанвайди я, абурукай (гунагькаррикай) сад лагьайди зун я”. Килиг садра, эвелни-эвел Иса пайгъамбар вичин патав атай, адан дин кьабулай, михьи, пак инсан тир апостол Паве­лани вич гунагь квайди яз гьисабзавай.

Гьар гьикI ятIани, заз лугьуз кIан­зава: инсандиз къимет гудайла, хъсан-пис чирдайла, адан крар терездал вегьин герек я. Са рахунни алач, лезгийрикай виридалайни чIехи меценат дуьньяда машгьур хьанвай Сулейман Керимов я. Кавказдин мад гьи халкьдихъ адан дережадин векил ава? Баркалла! Чна адал дамахзава. Ахпа. Белки, заз чизвачтIа, залай гзаф хабардар ксари лугьурай. Лезгийриз Имам Яралиевалай гзаф куьмекар гузвай мад вуж аватIа, зазни чир хьана кIанзавай.

Пакамлай няналди зегьмет чIугуна, хийир гудай кар ийизвай касдиз лезгийри “вирт гъидай чIиж” лугьуда. ЧIиж аламатдин затI я. Адакай пак Къуръанда кхьенва. ЧIижре, цуькведилай цуькведал лув гуз, багъдин бегьер буларзава, вичиз ем — виртни кIватIзава. Амма багъдин бегьердинни виртIедин иеси лагьай­тIа, инсан жезва. ЧIижер авач — чаз бегьер­ни аквадач, виртни. Вирт гъидай чIиж­рез адан кIвалахда манийвал гана виже къведач. Халкьдиз куьмек гузвай чи  бизнесменар вирт гъизвай чIижер я.

Гила чун ришветчивилихъ галаз женг чIугунал хквен. Гекъигунар, веревидер авурла, аквазва хьи, ришветар къачун тавунин кьилин себеб чиновник бес кьадар девлетлуди хьун туш.

(КьатI ама)

Абдулафис Исмаилов