Дегь чIавара гьар са халкьди вич чапхунчийрикай хуьн патал кIелеяр, гьакIни кIеле-шегьерар эцигдай. ­Ихьтин эцигунрин куьмекдалди хайи чилел чанда са кьадар кичI авачиз яшамиш хьун мумкин тир. КIеви кIелеяр чIехи къуватрин хура акъваз­дай къалхан хьиз авай. Гьавиляй ихьтин кIелеяр эцигуниз иллаки фикир гудай.

Лезгийрин дегь кIелейрик вичин тIвар бязи къадим фарс ва араб чешмейра “Билистан” хьиз гьатнавай Билисанни акатзава. Сифте куьрелди чи кIелейрикай лугьун. Абурукай рахадайла, чи чIалан алим, профессор Р.И.Гьайдарова икI кхьенва: “Лезгийрихъ, малум тирвал, яракьралди тадаракламишнавай дяведин чIехи кIелеяр хьай­и­ди туш. Бязи чIехи хуьрера къаравул, хуьр хуьдай, лазим дуьшуьшра тадиз хуьруьнбур кIватI­дай ва я азанар, минежатар ядай минараяр аваз хьана. Бязи хуьрера минараяр (месела, Хуьруьга) ва я абурун бинеяр амазма.

Дяведин къелеяр лагьайтIа, абур Лезгистанда персери ва туьрквери яратмишна. Персери эцигайбурал — “кIеле”, туьрквери эцигайбурал ­“къеле” тIварар ала: Къайи кIеле, Хенжел кIеле (фарс), ЛукIар къеле, Турпагъ къеле (туьрк) ва мсб”. (Р.И. Гьай­даров. Лезги чIалан эти­мологиядиз гьахьун. Махачкъала, 2005. Ч. 33-34).

Гьа инал лугьун хьи, алим анжах Куьредикай рахазва ва адаз Къуба пата хьайи пуд кIеледикай, гилан Хъимил хуьруьз мукьув эцигай кьве Гаргар кIеледикай хабар авач. Сад лагьай кIеле чи эрадал къведалди I агъзур йисан сад лагьай паюна, кьвед лагьай кIеле чи эрадин эвел кьилера арадал атанай. Археологиядин материалри кьвед лагьай Гаргар кIеле V асирда эцигнавайди малумарзава. (Килиг: Дж.А. Халилов, К.О. Кошкарлы, Р.Б. Аразова. Археологические памятники се­веро-восточного Азербайджана. Баку. 1991.   Ч. 35-39).

Кьвед лагьайди, фарсари ва туьрквери чи чилериз басрух гудалди чахъ шумудни са кIеле авай. Я чна фарсаривай “кIеле” гафни къачунвачир ва абурухъ ахьтин гафни авач. Къадим девирра чахъ анжах КIеле тIвар алай 2 шегьер ва 18 хуьр хьанай. Идалайни гъейри, КIе­лет тIвар алай 4 хуьр, 2 КIеле­хуьр, КIеле Куьре ше­гьер, КIелед КIунтI, КIелет Лацар тIва­рар ганвай хуьрерни авай. Къуба пата “кIеле” компонентди арадиз гъанвай КIелет (Къалажух), КIеле­дуьз, КIеле Худат, Гуьн­дуьзкIеле, ПитIишкIеле, Гьа­сан­­кIеле, Бедир­кIеле хьтин хуьрер алай вахтундани ава.

“КIеле” лезгийри гьакIни ше­гьердиз лугьудай. Бязи лезги хуьрерин агьалийри исятдани Къубадиз КIеле лугьуда. КъирицI чIала амай “кIала” (“шегьер”) гафунини и кар субутзава. И делилри гьакIни чахъ кIеле-шегьерар хьайиди къа­лур­зава.

Хазарри, фарсари, арабри, туьрквери ва масадбуру чи чилерал вегьедалди чахъ авай чIехи кIеле-шегьеррикай сад Дагъустандин гилан СтIал Сулейманан райондин Вини СтIал ва Агъа СтIал хуьрерин арада хьайи Билисан тир. Эвелдай шегьер хьайи и чка машгьур лезги сердер Билиса чи эрадин сифте кьилера, къванцин паруйра туна, кIеледиз элкъуьрнай. Гьавиляй я гуннривай, я хазарривай Билисан кьаз хьаначир. Чкадин агьалийри и шегьер-кIеледиз чIехи сердердин тIвар ганай. Гуь­гъуьнлай бязи фарс тарихчийри шегьердин тIвар чпин чIалав кьадайвал “Билистан” хьиз кхьенай. “Стан” фарсдалди “уьлкве” лагьай чIал я.  Инаг лагьайтIа, шегьер тир. “Ан” суффиксди лез­­ги чIала шегьер Билисаз ­махсус тирди къалурзава ва гьавиляй адан тIварни са бязи къадим чешмейра авайвал, яни “Билисан” хьиз гьатнава. Арабри чи чилерал гьужум авурла, Билисан лезгийрин Лезган пачагьлугъдин (бязи араб тарих­чийри адан тIвар “ал-Лакз” хьиз, Абу Мугьаммад Агьмед ибн А’сам ал-Куфиди ва ал-Балазуриди “Лазганшагь” хьиз къалурнава) меркез тир. Тарихдин чешмейрай, Билисан меркездай кьуна, Лезган пачагьлугъ идара авур Басбас, Урбис, Арбис хьтин пачагьрин тIварарни малум я. Бязи тарихчийри, месела, Табариди эхиримжидан тIвар “Авиз” хьиз кхьенва.

739-йисуз арабрин сердер Марван ибн Мугьаммадан 130 агъзур мислимдикай ибарат чIехи кьушунди Билисан кIеле элкъуьрна цIарцIе туна. Гьикьван гужар авунатIани, арабривай кIеле кьаз хьанач. Лезги пачагь Арбисан кьушунди чапхунчийрин аксина кьегьалвилелди женг чIугвазвай. Гьавиляй Абу Жафер Мугьаммад ибн Жарир ат-Табариди кхьенай: “Авиз муьтIуьгъариз кIанз, арабрин сердер Марвана чIехи кьушундин кьиле аваз адан кIеледал вегьена. Сердерди Авизаз жаза гун патал вири жуьредин ала­хъунар авуна. Ингье Авиз авай кIеле сакIани кьаз тахьай ада и кIе­ле­ди­лай гъил къачуна, Самур дередин агьалийриз дуван кьуна, уьлкве чукIурна ва кIеле кьун патал са йисуз ина амукьна”.  (Килиг: Tabarus Nachrichten uber die Chararen. Berlin, 1913).

Абу Мугьаммад Агьмед ибн А’сам ал-Куфиди вичин “Китаб ал-футугь” эсерда кхьизвайвал, кIе­ле­да суьрсетар куьтягь хьайила, Арбиса хазарривай куьмек къачун кьетIна. Кьвевардиз фидай рекье пачагь са хипехъандиз чир хьана. Ада Марванавай чIехи пулар къачун патал Арбис чинеба яна кьена ва арабрин сердердиз хабар гана. Марвана Арбисан кьил атIана, жидадал гьалдна ва кIеле хуьзвай лезгийриз къалурна. Чпин пачагьдин атIанвай кьил акун кумазди, агъзурдалай виниз лезгийри кьакьан цлалай душмандал хкадарна. Къати женгина кьве патайни гзаф инсанар гьелек хьана. Вичин къуватар лезгийрилай виш­бара артух тир сердердивай мадни кIеле кьаз хьанач. Гьавиляй ада Билисандин агьалийрихъ галаз ислягьвилин икьрар кутIунна. И икьрардив кьадайвал, Лезганди арабриз анжах 20 агъзур пут къуьл гана кIан­завай. Гьа са вахтунда Лез­гандихъ галаз къунши уьлквейри, месела, Серир пачагьлугъди арабриз гьар йисуз 1500 жегьил гада, 500 иер руш, 100 агъзур пут къуьл, Туман пачагьлугъди 150 иер руш ва 50 жегьил гада, 20 агъзур пут къуьл, Зерех­герандин маликди 50 жегьил гада, 10 агъзур пут къуьл, Хамзин па­чагьлугъди 500 гада ва руш, 30 агъзур пут къуьл гузвай. (Килиг: Баладзори.  Книга  завоеваний  стран:  текст (араб) и перевод. / Пер. П.К. Жузе. — В кн.: Мате­риалы по истории ­Азербайджана. Баку, 1927. Вып. 3, Ч. 208).

130 агъзур мислимдикай (мусурман аскердикай) ибарат тир чIехи кьушундин кьиле авай Марван ибн Мугьаммадавай са йисалай гзаф вахтунда Билисан вучиз кьаз хьаначир? Им а вахтунда Кавказдин виридалайни чIехи ва кIеви кIелей­рикай сад тир. Ал-Куфиди ам икьван гагьди арабриз такур хьтин кIеле тирди къейдзава. Ада кхьизвайвал, кIеле­див са патахъайни ­агатиз хьун мумкин тушир. Адав агакьдалди  туь­кIуьр­на­­­вай  бандари цларив агатиз тазвачир. А чIа­вариз талукь археологиядин материалар гъилик авур алимрин делилрив ­ге­къигайтIа, Билисан кIе­ледин ­цларин гьяркьуьвал — 4, кьакьанвал 10 юкI тир. Абур къванцикай эциг­навай.

КIеледив агакьиз 300 юкI кьван амаз, эл­къвез-элкъвез 20 юкI гьяркьуьвал ва 4 юкI деринвал авай хандакIар эгъуьннавай. Абур кьиляй-кьилди цивди ацIурнавай. Гьа са вахтунда хандакI­рилай элячI тавун патал чилин кIаникай шегьердай къецепатаз экъечIдай рехъ тухванвай. Дагълар галайвал физвай и рекьин а кьил сакIани жа­гъурна винел акъу­дун мумкин тушир. Герек тирла, вири билисанвийривай и чинебан рекьяй тIуз, дагълар галайвал, катиз жедай.

Адет яз, билисанвийри къуьлуьн пуд йисан тадарак гьазурдай. Марвана басрух гайи йисуз кьурагьвили агьалийриз азият ганай ва абурувай анжах са йисан тадарак акваз хьанай. Ина булахар гзаф авайвиляй жемятди хъвадай цикай кьитвал гьиссзавачир.

Лезгандихъ хъсан яракьар расдай устIарарни авай. Хьел-чIемерук, тур, гапур, кемен, къалханар расдайбур вири Кавказдиз сейли тир. Билисанвийри чапхунчияр хьелерив иллаки сересдаказ ядай. Душмандиз кIеледив агатиз кIан хьайи­ла, абурал хьелер марф хьиз къурдай. Герек тирла, итимриз куьмек гун патал дишегьлийрини хьел-чIеме­рукар кардик кутадай.

Билисанда хъсан лукьманарни авачиз тушир. Араб тарихчийри кхьизвайвал, абуру жуьреба-жуьре векьерин, дармандин набататрин куьмекдалди азарлуяр сагъардай. Абурулай гьатта галукьдай азаррин вилик пад кьаз алакьдай. Гьа ихьтин шартIари, гьакIни душмандихъ галаз женг чIугваз алакьдай кьегьал агьалийри Билисандикай къачуз тежер кIеле авунай.

Муьзеффер Меликмамедов