Вафалу дустар

Инсанринни гьайванрин дуст­виликай, вафалувиликай тIи­мил кхьен­вач. За жуван кIвале акур кьве дуьшуьшдикай суьгьбетда.

1970-йисар тир. Яшайишдин шар­тIар регьятбур тушир. БицIи пуд аял га­лай жегьил хизандив кирида кIвал вугудайбурни чи гъиле гьатнач. Маса чара амачиз, дустаривайни бурж къачуна, чна А.Алиеван куьчеда 4-нумрадин кIвалерин гьаятда кIарасдин къазма алай чилин пIипI маса къа­чуна.

И гьаятдиз, гьар жуьре миллетрин агьалияр яшамиш жезвайтIани, “Крарин магьле” лугьузвай. Чир хьайивал, инал бине кутурбур Къаракуьредай тир. А ксар чпин чIалазни адетриз вафалубур хьана, баркалла чпиз…

Са юкъуз кIвалахдилай хтайла, заз чи гьаятда гзаф гуьрчег, лазни-махъв акахьай  рангунин бицIи кIватI хьтин гурцIул акуна. Залай фад адаз зун акунвай. Вичин куьруь тум юзуриз-юзуриз, чукурна ам зи къаршидиз атана. На лугьуди, чун фадлай чизвайбур я. Ам дидедин ихтиярдалди чи рухвайри гъанвайди яз хьана.

Гьа йикъалай чи пипIел мадни артух чан атана. Чахъ галаз талукь миресдин гада рагьметлу Жаруллагьни яшамиш жезвай. Ада эцигунрин техникумда кIелзавай.

Мектебдай хкведайла, чибурухъ са кIеретI дустарни жедай. Аялар вири кватидихъ галаз къугъвадай. ГурцIул­ни вердиш хьанвай, абур хкведай вахт гуьзетдай ада…

Аялри кицI, бакда туна, вахт-вахтунда чуьхуьнни ийидай, дасмал­далди кьурурни хъийидай. Дидеди цванвай хъуьтуьл бажгъандал, аял хьиз, ксурдай. Лайкадиз и гелкъуьнар хуш тир. Адакай са вахтунилай гъвечIи жендек авай вижевай кицI ­хьана.

Садра, югъ нянрихъ мукьва жезвайла, Ахцегьрин больницада кIва­­лахзавай духтурди, вичин машиндай авудна, са дишегьли чи кIвал га­лайвал рекье твадайла, зун итимрихъ галаз “Крарин магьледин” гирведал алай. Дишегьли дуьз буй авай, гуьрчегдиз алукI­­навайди тир. Гъилени ­анжах дишегьлийрив жедай гъвечIи сумка авай… Вич къешенгдиз чIа­гурна­вайди тиртIани, рикIиз хушди ­тушир.

Малум хьайивал, ам зи кайванидин хуьруьнви яз хьана. Зун кIвализ хтайла, ам юкьван кIвале, дивандал мягькемдиз чка кьуна, ацукьнавай.

Жузунар-качузунар авуна, зи кайвани вичин кардал, кухня галайвал фе­на. И арада чи Лайка мугьман дишегьлидин вилик фена, кьилни пацарал динжарна, ацукьна. КицI чIарни юзазвачир, я а папалай вилерни алудзавачир.

Чи хизанда виридалайни вилик и кардиз Жарулагьа фикир гана:

— Имид свас, и атанвай дишегьли куь вуж я?

— Валлагь, дуьз лагьайтIа, заз ам аквазвайди сад лагьай сефер я. Чи арада мукьва-кьиливални бажагьат ава… ГьикI хьанва, ваз хьей-техьей авани? — жузуна имид суса.

— Ваъ, са ванни хьанвач. Анжах заз ам дуьз, михьи рикI авай инсан хьиз аквазвач. Са заз ваъ-е, чи Лайкадизни бегенмиш хьанвач! А папаз алай чкадилай юзаз кIан жезмазди, Лайкади, гъугъ ийиз, адавай  жингъирни юзуриз тазвач…

Пакамахъ къарагъайла, хуьруьнви дишегьлидин фикир чир хьайила, чун мягьтел хьанай. Лайка гьикьван чаз вафалу ятIа, чун гила гъавурда акьунай. А папан ниятар чIурубур тир кьван. “Духтурдин патай куьмек” багьна кьуна, адаз езне вичелди чIугвадай къаст авай кьван…  Маса са азарни авачирди ада вичи хиве кьунай…

Яраб Лайкадиз адан ниятрикай гьикI аян хьанатIа? Чун гилани тажуб яз ама…

Им иесийриз вафалувал къалурун туш ни лугьуда?!

Чахъ ихьтин аяндар са кацни хьана. Ам чаз чи чIехи суса пишкешнай. Лацу жив хьтин, еке беден авайди. Ада, вичин суфатдиз килигайла, вилер вилера атIумардай, на лугьуди, адаз ву­на квекай фикир ийизватIа чизвай.

Гзаф михьи гьайван тир. Вичин тIварни — Джесси. Иесидин вилик чин чуьхуьдай, дасмалчивилин хесетар эсиллагь квачир. КIвачерив агатна, тум юзурун, гъурр-гъурр авун адаз хас тушир. Къайи къван хьтин гьайван тир.

Чи дегьлизда кьилел мертебадиз хкаж жедай гурар авай. КIвализ мукьва-кьили са руш атайвалди, Джес­сиди, гурариз акьахьна, 4-кIарцIел вичиз чка кьадай. Гурарин виликай кухнядай хизандин кIвализ фидай рехъ авай. Мугьман руш кIваляй кухнядиз, кухнядай кIвализ хуьрек-затI авай къапар гваз физ-хкведайла, каци вичин вилик квай пацув, боксерди хьиз, рушан къуьн тIар жедайвал ядай. Гагь-гагь гьатта къармахарни кардик кутадай. Ихьтин “кIанивал” Джессиди анжах и рушаз къалурдай. Кар анал алай хьи, зи кайванидинни и рушан арада садра лап къайи рахунар хьанай.

— Куь кацизни кваз зун такIан я, свас, — лугьуз, арза ийидай и руша.

Аламатдин кар я, гьайванриз ихьтин инсанрикай гьикI хабар жезватIа?

Кацерихъ, кицIерихъ иесийриз вафалувал хуьдай гьиссер жедайди заз ванер хьанай, ктабрай кIелна, кинойрайни акунай. Уьмуьрдани акуни зи рикIе суалар тунач.

Азедин Эсетов

«ЧIехи хва»

Хийир авач лугьуз, хуьруьн жемятдин 40 гамишдин геллегьдик тум ядай бугъаяр квачир.

ТIебиатдизни вичин къанунар ава эхир. Са юкъуз нехирдай авари хтанач. Виринра — уьруьшра вил экъуьрна, жагъанач. Мукьвал хуьреризни хабарна, жаваб хьанач…

Гьуьсен секин тир. Адаз вичи гьар юкъуз туьмерзавай гьайванди кьил баштан тийидайди аян тир. Ам ада кьве йисан барцIак яз, Кашанхуьряй къачунай. БарцIак цIийи уьруьшрихъ, хуьруьхъ вердиш жедалди Гьуьсена ам, хъархъу кIарасдикай туькIуьрай ре­къиналди михьиз, далу чIулав наф­тIадай тIушундай. ТIуьникай дарвал гузвачир. Гьайванди яргъа амаз иесидиз вичикай хабар гудай. Крчарив, кIуру ядачир. КIвач гъилелди хкажиз тадай, лап ислягь къилихрин мал яз чIехи жезвай…

Вад йис хьанвай гьайвандикай диде жедай вахт алукьнавай, амма… Эгер гамишар инсанар тиртIа, абуру, шаксуз, адетар хвена, чпин веледриз мехъерар ийидай, несил кутадай. ­Инсанар гъавурда гьат тавурла… КIеве гьатай гьайван яргъа мензилда авай вичин ватандиз — Кашанхуьруьз геллегьдик акахьна. Дерди туькI­вейла,са гьафтедилай хьиз, вич ­хтана.

Авари хтанмазди иесиди адаз, чанахда туна, регъвенвай мухни гьажибугъдаяр акадарнавай ем гана. Рекъи­налди михьна. Гьайванди вичин тIу­нахъай, парахдин пипIерихъай ни чIугуна, Гьуьсенан гъилиз мез гана…

Мягьтел я. Лугьудайла, гьайванар я… Акьулдикай ганвач лугьуда…

* * *

Хуьруьз симинал къугъвадай пагь­ливанар атанвай. Симер ачух майдандал,агъа мискIиндин вилик яна­вай. Кваса гьелелиг экъечIна­вачир. Аялри симинал кьве кьилихъай акьахиз чалишмишвалзавай. Кьавалри инсанар кIватI жедалди халкьдин авазар тамамарзавай. Къвалав гвай гьаятдай гъиле лаш, жибинар гъуьряй лацу хьанваз “цIегь” акъатна, ада ая­лар гьарнихъ чукурна. Кьавалри пагьливан симинал акьахдай макьам ашкъидивди башламишна. Симинин пагьливан — Рухуна авай Сул­тIан, гъиле пайгар аваз, лув гайи­ди­ хьиз, симинай тIуз катна. Межлис кардик акатна, бугьнарар (тебрикдин гафар) худда туна.

Хурухда гьеле кьеженвай барцIак, гуьгъуьна ханвай гамиш аваз, тандал шихинин пенжек, шалвар, кIвачелни кух атIанвай чекмеяр алай Гьуьсен межлисдиз мукьва хьана.

И арада виридаз дикъет гузвай къабачиди гьарайда:

— Пагьливан къардашI

— Лагь кван, кваса!

— Гьуьсенан чIехи хцин патай — вад манат! (гилан цIуд доллардиз барабар я), пул авай гъил хкажна, гьарайна мад къабачиди.

— Заз гада аквазвач эхир? — хабар кьуна пагьливанди.

— Ваз Гьуьсен,адан хурухда авай барцIак, гуьгъуьна авай гамиш аквазвани?

— Эхь.

— Иесидиз вичин мал чIехи хва хьиз кIан я!

СултIана симинин юкьвал нубатдин нумра тамамарна куьтягьна. ЦIегь­ре Гьуьсеназ, адан хурухда авай бар­цIакдиз гъуьр ягъиз акурди, гамишди кваса, карч геляна, якъалдарна. КIватI хьанвайбур вири хъуьрена. Са жизвидилай шарагдик хуькуьрдайла хъел къведай гамиш мад тепилмиш жезвай. Амма иесидин ван галукьайла, секин хьана, барцIакдин пелез мез гана…

Гуьзет тавур лакIаб “ЧIехи хва” ­акьалтай гьайванди, къабачидикай хъел атанатIани,вичин шарагдиз генани артухан тавазивилер авуна.

Гьайиф, гьайиф! ЦIийи сусари, хизанрикай хъел атайла, чпин хъел кье­пIина авай аялдал рекьида. Яраб инсандиз чIехи фагьум, зайиф гьиссер куьз ганватIа?..

* * *

Дуьнья гьамиша дегиш жезва. Гьуьсен рагьметдиз фена, “ЧIехи хва” масадаз маса гана. Гьайван, вилериз шемкь янаваз, на лугьуди, ам чинеба шехьзавай, пудра варцел хтана. Гьар сеферда гьарайна, жаваб тахьайла, мад хтанач…

Гьасан Гьуьсейнов

ИкIни жеда кьван!

Лам сагърай

КIаркIарбубадихъ пара зурба лам авай. Ада, шандакьар тавуна, парни чIугвадай, рекьин мензилдизни ам дирибашдиз фидай. Амма са пис хасиятни квай адак: лазим вахтунда ам жагъу­рун четин жедай. Я хак акъудна, я цIил кьатIна, катна фидай къунши хуьруьн ламарин патав. Абурухъ галаз вичиз кIамай кьван чуфтар яна, рикIин цIай кьейила, къазанмишна хтанвай итим хьиз, гьаятдилай уьзягъдиз ар ядай, гуя лугьузвай: «Зун  хтанва, вучиз къаршиламишзавач?”…

… Им КIаркIарбуба, пулдиз кьери хьана, куьгьне бармакдилай хьиз, чIар фенвай вахтар тир. ТIвар кхьиз, аламаз кимелай як, туьквендай чай-шекер къачузвай. Эхирни надинж лам маса гудайвал хьана. «Буржарни ахлатда, квахь тавунмаз, ламракайни яб-кьил арха­йин жеда», — фикирна ада.

Тухуда КIаркIарбубади лам базардиз. Къатир хьтин зурба ламраз фад муьштери акъатна. Еке къиметар, савдаяр тавуна, гьич вун вуж я, гьинай я талгьана, сада лам къачуна.

Са гьафтедилай аквада хьи, лам хтана, гьаятда ар язава. Са цIуд юкъуз гуьзетда КIаркIарбубади ламран гуьгъуьниз иеси атун, амма касни пайда хьанач. Чарадан лам хуьз ацукьдач кьван. Хьайиди ана жеда лагьа­на, мад сеферда тухвана лам, базарда маса гуз. И се­ферда чуьруькчи муьштериди хабар кьада: — Вун гьинай я? Ви тIвар гьикI я?

— Вуна лам къачузвани, тахьайтIа, — зун? — хабар кьазва КIаркIарбубади.

— За лам къачузва. Белки, лам катайтIа…

— Кат тавун патал мукъаят хьана кIанда. Ам вуна тухвайдалай гуьгъуьниз залай жавабдарвал алатзава. Зун ви ламран къаравул жедач…

Мад лам хтунин умуд аваз, ада вичин адрес вуганач: «Алай девирдин бизнесменрин къайдадай фида зунни. Бизнесда регъуьвал, язух атун айиб яз гьисабзава кьван».

Са тIимил йикъар алатайла, мад вердиш гьайван кIвализ хтана. Гьа икI са шумуд сеферда. Жибин дулу хьайи КIаркIар­бубади вири буржарни вахкана, яд хьиз пулни харжзавай. И кардал пехил хьайи Селима хабар­ кьада: — Я КIаркIарбуба, ваз хазина жагъанваз тахьуй­ гьа? Варлуда хьиз, пулни харжзава, я вуна ийизвай кIва­лахни аквазвач.

— За вучиз кIвалахда? Къазанмишзавай лам сагърай лугьуз, нез-хъваз ацукьнава. Вуна, зегьмет чIугуна, лам хуьзва, зун ламра вичи хуьзва.

— Ада вун гьикI хуьзва, киридиз вуганвани? — хабар кьазва Селима.

— Зани ламра санал  бизнес ачухнава. Ам чи сир я. Конкурентриз а сир лугьузвайди туш, — жаваб гана КIар­кIарбубади.

Дережа чирна

 ХъуьтIуьз хипери кIелер хайила, терекмайриз виридалайни четин вахт алукьда. Хайи хиперни кIелер чара авуна, кьилди хуьда. Гьар нисинилай кIелери нек хъун па­­тал хиперни кIелер какадарда. Са шумуд виш хебни кIел какахьайла, куьрпе кIелер, чпин дидеяр гьат тийиз, гьарай ацалтна, дидейрихъ къекъвез жеда. И чIавуз чубанри кIелер чпин дидейрал туьшар хъувун, кьветхверрикай сад кIел кьейи хипев вердишун лазим жезва. Азаб алай вахтунда, чубанриз куьмек яз, хуьряй бригада рекье твада. Ихьтин са бригададик КIар­кIарбубани кваз хьана.

Гьа архашдал фейи йикъалай са кицIи, итимриз гъугъ ийиз, датIана гьич кIваляй къецел экъечIдай мумкинвал гузвачир. Адакай бизар хьанвай. Эхирни КIаркIарбубади бейхабардиз вичин залан беден кицIин винел вегьена, кьве яб кьуна, хъсандиз звар гана. Ахпа кьуд-вад сеферда адан  тIишни чиле эцяна, метIерал­ди адан къваларизни тIуш гана.

КицIи, цIугъ ийиз, катиз кIанз, чабалмишунар авуна, амма катиз жезвачир. Вичив вичин «гьахъ» агакьарайдалай гуьгъуьниз КIаркIарбубади кицI ачухна.

Азадвилиз акъатай кицI са гьафтеда архашдал хтаначир. Хтайлани, КIаркIарбуба акунмазди, ам яргъаз катдай.

«Чаз ажеб регьят хьаначни! Валлагь, вуна кицI вердишарна», — шад хьанвай кицIин ажугъдикай азад хьайи итимар.

— Инсандихъ галаз-инсандин, кицIихъ галаз  кицIин чIалал рахайла, сад-садан гъавурда фад гьатда, — лагьа­на КIаркIар­бубади. — За ам вич — кицI, зун инсан тирдан гъавурдик кутуна. Гила адаз вичин дережа чир хьанва…

Инсанрин адетни ихьтинди я: ислягьди кичIедай кьада…

Шихмурад Агъакеримов