Омар Гьуьсейнован — 80 йис

Омар  Межидович  Гьуьсейнов  заз чиз гзаф йисар я. Адан къул алай гзаф за­тIарни зи гъилелай “Лезги газетдин” чинриз фена. Алим-философ, публицист, гьикаятчи, шаир, муаллим, чIехи хизандин кьил, дустарал рикI алай дуст… Ибурал алава жезва: ДГУ-дин профессор, РД-дин илимдин лайихлу деятель, РФ-дин кьилин школадин лайихлу работник, информатизациядин рекьяй Международный Академиядин академик, РФ-дин писателрин Союздин член…

Адан къелемдикай 200-лай виниз илимдин кIвалахар (макъалаяр, тезисар, монографияр), шиирринни гьикаятдин чIехи ктабар (лезги ва урус чIаларал) хкатнава. Гила  ам 80 йисан яшарив агакьнава, яни фейи рекьиз вил ядай, вуч цана, вуч битмишарнатIа, несилриз вуч тазватIа, веревирддай вахтни алукьнава.

ГъвечIи михьи чешме яз, Ахцегь райондин КьакIарин гуьнейрай кьил къачурди къе гьи дережадив агакьнава? Адан рикIик вуч гъалаба ква? Рази ятIа ам вичелай, вичин эсил-несилдилай, тазвай гелерилай, гьалтай дустарилай?..

И ва маса суалар гваз, чун и йикъара юбилярдиз мугьман хьанвай. Чи арада  суьгьбет кьиле фена.

• Омар Межидович, ви гзаф затIар за кIелна. “Рехъ физвайда атIуда” ктабдиз редакторвални авуна, адакай жуван гафни кхьенай: “Зи фикир сад я: Омар Гьуьсейнов, философияда хьиз, шииратдани дуьз рекье ава…

Ахлакьдин, намусдин, михьи муьгьуьббатдин, несилрин алакъайрин, “бубайринни рухвайрин”, “вахтаринни чIаварин” темайрай рахадайлани, автор ахлакьдин дуьз рекье авайди, гьар гьи эсер кIелайтIани, аквазва…”

Рази яни вун фенвай 80 йисан рекьелай?

— Суал муракабди я. Садлагьана я эхь, я ваъ лугьуз жедач… Классик Етим Эмина “амукьдайди са тIвар-ван я дуьньяда” лагьа­най. Чилел инсан яз атанвай гьар сада инсанвилин гелер тун, яни вич физвай рехъ инсанвилелди тухун герек я.

• Философди “инсанвилелди” гафуниз гьихьтин баян гузва?

— Инал зи рикIел арифдар СтIал Сулейманан гафар къвезва: “ТIвар инсан тир бязи хипер, Кьуна, кьилик кутIун епер…” Им еке насигьат я. Инсан тIвар алайда вич хипе, мал-гьайванди хьиз тухун еке мусибат я. Философияда им сакIани кьабулиз тежедай ибарадиз элкъвезва. И жигьетдай за насигьатдинни философиядин хейлин эсерар кхьенва. Сад-кьве мисал.

Муькъвер чIуриз, мискIинар эцигдайдаз,

Мягьсер чIуриз, шаламар илигдайдаз,

Вак акваз, адан гелез килигдайдаз

Де гьикI вуна бегьем инсан лугьуда?

(“ГьикI лугьуда?” шиирдай)

* * *

Эгер акьул хьаначтIа садан кьиле,

Яшар хьунал акьуллу жеч а бенде.

Пул-мал хьайтIан акьулсуздахъ самбар,

Адан гуьгъуьна аваз къведач халкьар…

(“КьилетIум” шиирдай)

• И шиирри вун гьакъикъи философ тирди субутзава. Ваз чиз, чи халкьдин арада алай аямда ахьтин “наши ашпазар” гзаф гьалтзавани?

— Жуван халкь усалардайди инсан туш. За датIана жуван хизандани, тарс гузвай студентризни, кхьизвай гзаф макъалайрани сифтени-сифте халкьдин тIвар, руьгь, къудрат хкажзавай ксарин тарифзава. Им зав жуван диде-бубадилай агакьай ирс я. “Межид буба­ди лугьудай” кьил гана кхьенвай вири суьгьбетар, махар, риваятар, за кьатIузвайвал, ин­сандин къанажагъдиз, акьулдиз, марифатдиз, ахлакьдиз хъсан патахъай таъсирзавайбур я. Жув ахьтин бубадин хва хьунал за да­махзава.

• Зани гьакI фикирзава. А циклдин эсерриз чна газетда гьамиша чка гана, гунни хъийида. Межид бубадин пуд хва (Сул­тIан, Ризван, Омар) илимрин докторар яз чида чаз. Амай тIварар за кьазвач…

— Чаз Шарвилияр, Гьажи Давудар, Ярагъ Ме­гьамедар, Кьуьчхуьр Саидар хьтин женг­чияр гьамиша герек я. Гьахьтин женг­чийрин ирс халкьдин къанажагъдив агакь тавунмаз, чавай халисан ватандашар, халкьдин садвал, азадвал патал чандилайни гъил къачуз гьа­зурбур тербияламишиз жедач. Тарих шагьид я, асирра чи халкьдивай ахьтин садвал арадал гъиз хьанач. Им гьайиф чIугва­дай кар я.

• Себебар?

— Себебар гзаф деринра ава. “Зи халкьдикай ягьанатдай касдин хура зун хенжел хьана акIида!” лагьай Гьажи Давудан женгчивилин руьгь такIанбур адан патав гваз хьана. Адалай гуьгъуьниз атай регьберрин кьисметни гьахьтинди я. Парабуру халкьдин  садвилелайни азадвилелай, ватандин аслу туширвилелай “нефс” лугьудай завал вилик кутаз хьана.

Нефсинин лукIра стхадизни, бубадизни, вахазни инсафдач. “Гьарда вичикай хан” авуникай, адан эхир пехир тирдакай классик Етим Эмина, гьа девирдин арифдар Алкьвадар Гьасана, абурулай вилик шейхерин шейх Ярагъ Мегьамеда, зурба шаир ва къази Ахцегь Мирзе Алиди, масабуруни лагьанай. Ам­ма сад-садан гъавурда акьунин, сад-садан куьмекдиз финин дережадив чун агакьнавани?  Сулеймана лагьайвал, “гьардаз вичин руквад кесек” пара яз аквазва.

• Месела?..

— Месела, “Садвал” лугьуз, гьикьван рахунар, кIватIалар хьанатIани, чун я Азербайжан пата, я и патани са фикирдал атанач. Чун мадни заландаказ кIеве гьатнава. Лугьу­дайвал, жуван чилел алаз, къурабайриз элкъвенва. Чавай чи тарих, чIал, адетар, ме­де­ният, сеняткарвилер къакъатзава. Чи гзаф хуьрер саки ичIи хьанва. Чкадал кIвалахдай шартIар арадал гъин тийиз, зегьметдиз къабил гьикьван жегьил хизанар пата-къерехриз фенва! А шартIар чкадал арадал гъун, сифте нубатда, гьа чи вилик-кьилик квай ксарин (администрацийрин кьилерин, депутатрин, чиновникрин, гила чахъ хьанвай хейлин «олигархрин») везифа тушни бес? Чахъ чи  къуватар, мумкинвилер веревирддай, чи хуьрер, районар хуьн патал кардик кутадай, “халкьдин мефтIер агуддай” штаб авач. Им чи зайифвал я.

Митингризни собранийриз экъечI лугьузвач за. Чкадин общественностдин къуватралди веревирд ая, сад тир дуьз рехъ хкягъиз­ алахъин лугьузва. Конституциядини чаз жуван чIал, меденият, эдебият, хъсан адетар, чи сеняткарвилер хуьдай, экономика, бизнес вилик тухудай ихтиярар ганва. Амма чна а крарик кьил кутазвач. Сада са кар гъиле кьуртIа, адал пехилбур пара жезва. Халкьдиз­ хийир гъизвай вири крариз куьмекна кIанда…

Чна чи ирс хуьн тавуртIа, масада ам чав ахгакьар тийидайди аннамишна кIандачни?

• За кьатIузвайвал, ви илимдин кIва­лах­­рани (“Уьмуьрда марифатдин бинеяр арадал ­атун”, “Гъакъикъи ва тапан культура”, “Уьмуьрда миллетрин алакъаяр”, “Марифатда философиядин мумкинвилер”, “ТIебиат хуьн ва марифатдин культура”, “Миллетрин алакъаяр: месэлаяр ва мумкинвилер”, “Инсандин азадвал ва жавабдарвал”, “Уьмуьрдикай веревирдер”, “Шарвилидин невеяр”,  “Рехъ физвайда атIуда” ва гзаф масабур), сифте нубатда инсандин руьгьдинни марифатдин, адан къанажагъдин бинеяр арадал атуниз ва хуьниз артух фикир ганва.

— Вуна дуьз лугьузва. Дугъриданни, инсан вичин рикIе авай мурадрихъ, умуд авай крарихъ, бахтарихъ агакьун патал ам гьамиша, галат тавуна, вилик физ чалишмиш хьун лазим я… Гьич санални, садрани архайин хьана, жув-жувалай  рази яз, жуван къайгъуяр масадан хиве туна, Аллагьдиз ялвариз ацукьун дуьз туш…

• И фикирар вичин вахтунда дагъвийрин азадвилин женгериз руьгь гайи шейх Ярагъ Мегьамедани лагьанай. “Женг чIугу-куьн азадни жеда”.

— Философияда “азадвал” гафунихъ еке метлеб ава. Дуьньядал чан алай вири  затIа­рилай башкъа яз, инсандиз зигьин, акьул ганва. Адахъ вичин кьилел къведай крарикай фикирдай, абурун къайгъудай фидай ала­кьун,­ бажарагъ ава. Ада, вичикай хьиз, сифте нубатда, Ватандикай, адан кьисметдикай, хайи халкьдикай, адан тIал алай месэлайрикай фагьум-фикир авун, вичин вири мумкинвилер а месэлаяр гьялунин рекье эцигун лазим я. Лап къуватлу асланни вагьши гьайванрин кьула азадди туш… Чун, инсанар, вагь­шияр хьиз яшамиш жедани бес?..

• Чи тIал алай месэлайрикай кьилинбур гьибур я?

— Хейлин месэлайрикай чун винидихъ раханва. Асирра арадал атанвай.

Амма чеб еке харжияр галачиз гьялиз жедай месэлаярни ава эхир.

• Месела?..

— Месела, чи миллетдин векилрикай лап зурба агалкьунар хьайи ксарин тIварар рикIел аламукьдайвал авун нелай аслу я? Лугьун чна зурба алим, гимийрин конструктор, Соци­а­лизмдин Зегьметдин Игит Генрих Гьасанован тIвар ДГТУ-диз гун, ДГУ-дал виликдай алаз хьайи СтIал Сулейманан тIвар эхцигун, Дагъустандин хуьруьн майишатдин илимдинни ахтармишунардай институтдиз (гила илимдин центр) ам арадал гъайи чIехи алим ва  тешкилатчи Фрид Кисриеван тIвар гун ва икI мад. Абур кьилиз акъатун патал истемишунар гзаф хьана кIанда. Шехь тавур аялдиз мам гудач лугьуда.

Чавай икьван йисара Лезгинцеврин хизандин памятник вичин чкадал эцигиз хьанвач. И карди чун гьихьтин лезгияр ятIа чирзавачни?

Гьа саягъда Шарвилидиз хкажзавай мемориални умуд яз ама.

Чахъ лап къадим вахтарилай атанвай кхьинрин памятникар ава. Абур гилани я кIе­лиз, я чи несилрив ахгакьариз хьанвач. Амма илим гьикьван вилик фенва?.. Чахъ гьа куьгьне араб чIал, элифар чидай алимарни гзаф ава эхир!..

Хуьрер ичIи жезвайдакай чун раханва. ЦIийи хуьрер арадал гъиз, куьгьнебурални чан хкана кIанзава. Лап хъсан мисални чи ви­лик ква: “Миграгъ-Къаракуьре”, “Къуруш-Мискискар” къаналар тухуни ЦIийи Къаракуьре хуьр арадал гъана. Мискискарин хуьр са шумуд се­ферда еке хьана. Мадни мумкинвилер ава эхир! Рагьметлу Межид бубади лугьудай: Цу­ругърин хуьрелай вине дагъдай авахьзавай Лакунринни ИчIерин вацIарин (кIамарин) ятар къаналда туна, чи хуьрерин кьилихъай тух­вайтIа, ада Ахцегь, Кьурагь, Хив, Табасаран, Дербент районринни хейлин хуьрерин мулкариз яд акъудда. Са чи Ахцегь­ районда гьикьван чилер цик кутаз жеда! Ибур бес кIвалахдай чкаяр артухардай, экономика хкаждай рекьер тушни? Ибур гьарай-вургьайралди ваъ, хъсан проектар, программаяр туь­кIуьрна, майданда гьахьна кIанзавай крар я. Алай вахтунда ихьтин программаяр тIимил вилик гъизвач…

• Чи суьгьбет яргъал физва. Исятда газетар-журналар кхьинин цIийи йис алукьнава. Вуна вуч лугьудай чи кIелзавайбуруз?

— За виридаз “Лезги газет” — лезги къул хуьниз кIевелай эвер гузва. Квадарун ре­гьят, арадал хкун четин кар я. Газет амукь тийи­дай югъ чаз садрани такурай!..

Мердали Жалилов

 

* * *

Чна Квез, гьуьрметлу агъсакъал,      80 йисан юбилей рикIин сидкьидай ­тебрикзава:

Мубаракрай агакьнавай яшар ваз,

Ачух хьурай мадни кьакьан аршар ваз.

Игитвилер машгьур я чаз КьакIарин —

Хтайбур я, душманрин тагъ кукIвариз!

Океанриз барабар я илимда,

Гьавиляй Квез таъсибарни къалинда.

Къуй пара хьуй СултIанарни,

Ризванарни,

Османарни Омарар —

Деринбур яз уьмуьрдин шагьдамарар!

Межид бубад невейрин рехъ генг хьурай!

Уьмуьр, санал акъваз тийиз,

женг хьурай!..

“Лезги газетдин”

редакциядин коллектив.