( КIанидан гелера )
Инсандин къанажагъдин дережаяр, кIанивилин гьиссери хьиз, маса са жуьрединни алахъунривай бажагьат къалуриз жеда. Дуьнья хуьзвайди кIанивал (муьгьуьббат) я лугьун дуьшуьшдин кар туш.
Лезги халкьдихъ кIанивиликай лагьанвай агъзурралди хъсан манияр ава. КIанивилин дастанар чи саки вири классикрини, алай аямдин шаиррини туькIуьрна. Низами Генжеви, Лейли-ханум, Мазан Къемер, Ялцугъ Эмин, Кьуьчхуьр Саид, Лезги Агьмед, Етим Эмин, Рухун Али, Ахцегь Мирзе Али, СтIал Сулейман, СтIал Саяд, Хуьруьг Тагьир, Шихнесир Къафланов, Алирза Саидов…
Икьван устад шаирар — муьгьуьббатдин рекье чанни гуз алакьай жанлу рикIер майдандиз акъудай халкьдин эпосдин кьилин игитдихъ вич гьар са касдиз мукьва ийидай муьгьуьббатдин гьиссер хьаначни?..
Шарвилидин игитвилер (женгера, зегьметда, акъажунра) сан-гьисаб авачир кьван я. КIанивилел гьалтайла, ам вуж я? И суалди зун мад сеферда эпосда къекъуьрзава.
Перизада, гар атана,
Гар атана, экв хьайила.
Ашкъидикай манияр лагь,
Вун чуьллера тек хьайила…
Эпос халкьди теснифнавай кIанивилин манийрилай башламишнава. И карди лугьузва хьи, ина кIанивилин гьиссери кьетIен чка кьазва. Яни муьгьуьббат вири игитар чIехи ийизвай дидедин гъилик квай кьеб хьиз я. Дидедин лайлайрихъ галаз санал инсандин ивидик кIанивилин гьиссерни акахьзава.
Эпосда дидедин кIанивилин манияр халкьдин арифдар ва зурба ашукь Кас-Бубади лугьузва:
— Мубарак хьуй хизандиз
Сифте хьайи азиз хва!
Гьар са чIавуз хтурай
Хийир галаз кIвализ хва!
Ам Шагь дагъ кьван зурбади
Къати гар хьиз йигин хьуй.
Мармард къван кьван заланди,
ЦIун ялав хьиз къизгъин хьуй!
КIанивилел кьурай кьин,
Ярдиз сидкьи хьурай ам.
Хайи чилиз, Ватандиз,
Халкьдиз сидкьи хьурай ам…
Яр, хайи чил, Ватан, халкь — и кьуд къуват санал алатIа, инсан руьгьдай садрани ажузди жедач!
Дидедин лайлайдиз яб гун:
— ЦIаяривай, церивай
Вун гъуцари хуьрай, хва!
Вуна гьич агь чIугвамир,
Агьар яргъаз хьурай, хва!..
Са жув патал уьмуьрда
Ваз са затIни кIан жемир.
Акьуллудаз яб це на,
ШейтIандин гаф ван жемир…
Дидедин лайлайни халкьдин мани гьа са хурай, са чешмедай къвезвай хьиз я. Асул мурадни сад я: хцикай арха хьун. КIанивал течирдакай арха жедани?..
Шарвилиди яр гьикI хкязава?
Эпосдай аквазвайвал, Шарвилиди ярдин месэла сад лагьай чкадал эцигнавач. Яни уьмуьрди ва шартIари инсанар (рухваярни, рушарни) акI вердишарзава хьи, эвелимжи чкадал Ватан, халкьдин азадвал, саламатвал эцигзава. Амма муьгьуьббатни рикIелай ракъурзавач.
Шарвилидин рикI ала
Элдин ширин манийрал.
Шарвилидин рикI ала
Фикир дерин манийрал…
Ацукьнава къагьриман
Мад межлисда жегьилрин…
Акъвазнава са пата
Жейранар хьиз рушарни…
Шадвилер гурлу хьун лазим тир. РикIин ашкъи къалурун патал мад гьихьтин вяде герек я? Амма… Къаргъа хабар агакьна:
Ахмиш хьанва кьуд патай
Чи чилерал инсанар.
Инсанар туш — инсандин
Кус авачир душманар.
Шарвили кIвачел къарагъна:
Арадал кар алачиз,
Мехъер кIвале яс жедач.
Ватан дарда гьатайла,
Куьмек тийир кас жедач…
Ватан хуьз, 1941-йисан гатуз, адалай гуьгъуьнизни чи рухваярни рушар, гъиле яракь кьуна, душмандин хуруз фенай.
1999-йисан август-сентябрь варцара чи республикадал террористринни экстремистрин международный кIеретIри гьужумайлани, чи уьтквем рухвайрини рушари чеб магълубиз тежерди субутнай. Интербригададин командир а чIавуз полковник, гила генерал чи хва Шамил Загьрабович Асланов тир. Ингье квез руьгьда Шарвилидин игитвилин нев къекъвезвай цIийи несилдин векил — хва! РикIе гьакъикъи кIанивал авачир рухвайрилайни рушарилай ихьтин кьегьалвилер къалуриз жедайди туш! Эпосдани лагьанва:
Мердвал хас я эвелдай
Чи халкьариз виридаз.
Кьейибуруз икрамда,
Гьуьрметарда диридаз…
Шарвилиди вичин яр хайи чилелай душман чукурайдалай кьулухъ хкязава. Игитдиз ам ахварай аквазва:
Адан вилик къвазнавай
Гьуьруь хьтин гуьзел руш.
Адан вилик къвазнавай
Пери хьтин гуьзел руш.
Адан кьилел таж алай
Цуькверикай гатфарин.
Акур касди лугьудай:
— Гуьзелвилиз аферин!
Эпосда ихтилатзавай хьтин ханумар гьакъикъатда чаз чи халкьдин “Цуькверин суварик”, “Яран суварик” аквазвачни?! Эпосдин игитдин ахвар гьакъикъатдай агакьнавай ялавлу муьгьуьббатдин цIверекIар туш ни лугьуда! Ахвара тахай цIиб хадач лугьуда. Шарвили ашукь хьанвай рушни гьакъикъатда авайдал шак алач. Шарвили адан гелера къекъвезва.
— За а гуьзел жагъурда! —
Шарвилиди кьин кьуна.
Фена жегьил дерейрай,
Мензил атIуз, рехъ атIуз.
Фена жегьил дуьзенрай,
Буьркуь атIуз, мекь атIуз.
РикIе ашкъи гьатай кас
Галатдани рекьера?
РикIе ашкъи гьатай кас
Алатдани рекьелай?..
Шарвилидин рехъни гьакьван яргъалди ва четинди хьана. Ина ада алуд тавур жуьредин четинвал амач жеди. Муьгьуьббатдин къизгъинвал, рикIин захавал ва вафалувал гьикI субутда? Руша эцигнавай шартI аку:
Эгер ятIа багьа ваз
Ви кIанивал чандилай,
Зи стхайрин кьисасар
Вахчу аждагьандилай…
Шарвили кичIе руьгь туш кьван.
Ам рушан истемишунар кьилиз акъудунив эгечIна.
Ирид гъил квай аждагьан
Ивид къене зурзазвай.
Стхайрини гьар сада
Муькуьдавай жузазвай:
— Им вуж кас я, вуж я ам,
Чи куьмекдиз атанвай,
Аждагьандин ирид гъил
Садра яна атIанвай?..
Махуник жедай ихьтин кьегьалвили чи рикIел чи йикъарин жегьилрин крар, рушарин истемишунар гъизва. Вирибуру Шарвилидин хьтин имтигьанар алудзавани? Рушарин бязи истемишунар стхайрин азадвал арадал хкунилай артух яни?
Шарвилидин мехъерни халкьдин чIехи сувариз элкъвенва:
Гегьенш тала ацIанва
Рушаривни гадайрив.
Абуруз мед пайзава
Кайванийри мудайрив.
Виш зуьрнечи гадаяр
Ацукьнава дамахдив.
Виш далдамчи гъварарал
Ацукьнава дамахдив.
ЯхцIур ашукь са пата
Акъвазнава жергеда.
Чка амач инсанрив
АцIай гегьенш магьледа…
Инай чаз чи лезги мехъеррин асас лишанарни, чи хъсан адетарни раиж жезва. Ибур вири муьгьуьббат авай чкада хьун мумкин я.
Шарвилиди хкянавай рушан — Экверан гуьзелвили эл гьейранарзава:
Кьилел бишме ипекдин,
КIвачел къизил мягьсерар.
Акъвазнава чIагай свас,
Ийиз гьейран инсанар.
ЧIулав кифер элкъвена
Адан лацу гардандал.
Гьи жегьил я акъваздайд
И гуьзелрин майдандал?..
Рушан гуьзелвили гададин къаш-къаматни успатзава:
Адан патав къвазнава
Дагъдин пад хьиз Шарвили.
Адан патав къвазнава
Дигай гад хьиз Шарвили…
КIаниди патал Шарвилиди кьетIен кьегьалвилер къалурзава.
— Эверна за, эверна,
Ярдиз зи гаф ван хьанач.
Ви чкадал, кIаниди,
Вучиз закай къван хьанач?!
КIаниди, ваз дагъларай
Мулдин цуьквер гъанва за.
КIаниди, ваз багъларай
Къизилгуьлер гъанва за…
Эпосда лагьанва:
Ярдин дидар такурдан
Гуьгьуьлда цIай жедани?
РикIе мурад авайдаз
КIвале кьарай къведани?
…Гьа икI четин рекьера Шарвилидал дагъдин жейрандин суйда (шикилда) авай руш гьалтна. ТIебиатдин къуватри Шарвилидиз Шекеран патав рехъ ачухна. Амни виликан вичин къунши, дагъви чубан Къенидин руш яз хьана.
Лацу перем ипекдин
Аруш жезва кIвачера.
Яру бишме къедекдин
Аруш жезва кифера.
Яргъи кифер дабандал
Аватнавай гуьзелдин.
ШуькIуь юкьвав камари
Агатнавай гуьзелдин.
Гардан лацу гевгьер тир,
Вилер чIулав хурмаяр,
ЧIехи пелез аватна
ЧIулав чIарчIин бурмаяр.
Шарвили фад къарагъна,
Фена рушан виликди:
“Ихтияр це, зи лишан
Кутан инал гъиликди…”
Ихьтин гьейран жедай шикилар аквазвай Шарвили акьалтIай устад шикилчи туш ни лугьуда?! Ашкъи авачир вилериз — ихьтин шикилар?..
Вири и вакъиайри лугьузва хьи, чи халкьдин къанажагъда халисан кIанивили, садаз-садан вафалувили, гьиссерин паквили, чимивили кьетIен чка кьазва. Асирра чи халкь магълуб тахьунин асул сирерикайни сад муьгьуьббатлувал, гуьзелвал, ашукьвал я…
Мердали Жалилов
