- Гафар дуьз кхьинин ва дуьз кIелунин месэлаяр
Зи фикирдалди, кхьинра, орфографияда гафар, чеб арадал атунин рехъ, тарих хвена, асул-дувулдихъ галаз кьадайвал кхьин дуьз рехъ жедай: хазан > хзан, йад — йатар, йугъ — йикъар [асул жуьре: йыхъ (йыхьахъ ‘йыхьалай=йифелай кьулухъ‘ > йукъ > йугъ), фуъ — фуар, сад хьиз (кьилди) — садхьиз (санал), са къатда (са къатуна) — сакъатда (галаз-галаз), гарданкIирвал, на лугьуда (вуна лугьуда) — налугьуди (нареч.), бубадин кIвал (якъин са касдин кIвал) — бубадкIвал (хайи муг, макан), кьалича (‘кьал‘ — алатдалди, кIвенкIв кIир хьиз элкъуьрнавай чукIулдалди, хразвай затI)…
Ъ [аъ] сес квай гафар икI кхьин: шейъ — шейэр — шейэри, неан [неъан] — неани — неанар — неанри, фуъ — фуар — фуари, маъна — маънаяр. ([] — лишанди кIелдай саягъ — [транскрипция] къалурзава).
Лабиал [w] сес квай бязи гафар: свас [сwас] — свасар [сwасар=сусар], свал [сwал] — свалар [сwалар], квал [кwал] — квалар [кwалар], кIвал [кIwал] — кIвалер — [кIwалер], тIвал [тIwал] — тIвалар [тIwалар]… (и жуьредин гафара пIузардин сарарин арадин [в] сес пIузаррин лабиал [w] сесиниз элкъведа ва ам вичин талукь гьарфуниз лайих тир сесина цIрада;
ГьикI кхьин кутугнава: дидедин чIал, дидед чIал, дидедчIал?
Жуван милли чIалакай рахадайла, кхьидайла, ‘хайи чIал’ мана гун паталди, гьар жуьредин кIалубар гьалтзава: ‘дидедин чIал’, ‘дидед чIал’, ‘дидедчIал’. Ибурукай гьи жуьре дуьзди я ва вучиз?
И ва ихьтин агьвалатрай кьил акъудун патал, лезги чIала кьве гафуникай муракаб гафар арадал атунин саягъ (цельнооформленность) кьатIун герек жезва. Кьве гафуникай битав са манадин гаф арадал атуникай кьилдин ихтилат герек тирвиляй, инал, гьа саягъдикай куьмек кьуна, винидихъ къалурай жуьрейриз анжах баянар гунал акъваззава.
‘Дидедин чIал’ ва и гафунин куьруь жуьре (рахунрин жуьре) ‘дидед чIал’ ибарайри чIал, луькIуьн-рахун са якъин касдин дидедиз талукьди тирдакай лугьузва: Алидин дидедин чIал (дидед чIал), зи дидедин чIал ва мсб.
Чпи кьилдин кьве мана къалурзавай ‘диде’ ва ‘чIал’ гафарикай ‘миллетдин чIал’, ‘хайи чIал’ къалурзавай са манадин гаф хьун патал, а цIийи ибара вичин тахарин эвелимжи манайрикай азад хьун герек я. И везифа анжах ‘дидедчIал’ ибаради (гафар ккIана кхьейла) гузва. ‘ДидедчIал’ гафуна анжах са мана — ‘хайи чIал’ (родной язык) ава. Гьавиляй хайи чIалакай рахадайла ‘дидедчIал’ кхьин кутугнава.
Ярдин диде яни, Ирандай атай диде?
И гафни чи рахунра, кхьинра ‘иран диде’, ‘геран диде’, ‘ярдин диде’, ‘яран диде’, ‘ярандиде’ кIалубра аваз гьалтзава. Гьелбетда, инани винидихъ чун рахай кьве тахан гафар арадал атунин къанун кардик ква. ‘Иран диде’ келимади ярдин диде Ирандай тирдакай лугьузва. Белки, ихьтин дуьшуьшарни хьун мумкин я. ‘Геран диде’ келимани кьурагь нугъатдин гаф я, ада жуван ярдин, кайванидин, уьмуьрдин юлдашдин диде тирдакай, вири лезги халкь гъавурда акьадайвал, хабар гузвач. Гьавиляй анжах ккIана кхьизвай ‘ярандиде’ ибаради са мана гузва: ярдин диде (тёща).
Къейд. Жува гайи бязи теклифар чIалан (рахунринни кхьинрин) уьмуьрдиз атунал зун шад я. ИкI, 2007-йисан 27-сентябрдиз “Шарвили” фондуни “Лезги газетда” тухвай чIалан конференциядилай гуьгъуьниз лезги газетрани журналра эхирда — ние авай урус гафарин эхирда авай [е] сес ва гьарф гадарун кьабулнай: собрание — собрани, собранида, собранидиз… Кьасумхуьрел (2014-й.) фейи конференциядал “Гуьне нугъат” кьевендин (терминдин) чкадал “Куьре нугъат” кардик кутун кьабулнай (кил.: Материалы конференции “Пути сохранения, изучения и развития родного языка”. Вып. I, Касумхюр, 2014. 141-чин.)
2013-йисан 16-майдиз Дербент шегьерда албанистикадин ва педагогикадин НИИ-ри санал тухвай чIалан конференциядални лезги чIала тIал алай месэлаяр раиж авуна, абур гьялдай бязи рекьер теклифна. (А мярекатда вири лезги районрай ва хуьрерай чIалан муаллимри, газетрин, журналрин, радио-телевиденидин векилри, чIалан пешекар алимри иштиракнай).
Кхьинра акьалтIай гереквал авай бязи гьарфар алфавитдиз хкунин ва са жерге гафар, асул-дувул чIур тавуна, кхьинин патахъай зи теклифар 2013-йисуз Дагъустандин Тахо-Годидин тIварунихъ галай НИИ-да кIватI хьайи экспертрин советдини хвенай: “При переиздании словарей учесть некоторые изменения, как двойные согласные к, п, т, ц, ч, лишние буквы в алфавите щ, ё, ю, знаки ь, ъ. Ликвидировать двоякое написание слов “хзан — хизан”, “дидед чIал — дидедин чIал” и др.”. (Обсуждение письма Нагиева Ф.Р. “О некоторых вопросах развития лезгинского языка”. Протокол заседания лезгинской секции экспертной комиссии МОН РД от 11.04.2013 г. Предс. Акимов К.Х., секретарь Мейланова Ж.Ш.).
Инал къейд авуна кIанда: нефес галай ва галачир к, п, т, ц, ч сесер гузвай гьарфариз “кьве тахан гьарфар” (“кьве таханбур”, “двойные согласные”) лугьун гьакъикъатдив дуьз кьазвач. Сад лагьайди, нефес галачир наахъа сесер (согласные звуки) кьветахан гьарфаралди кхьин виже текъвезвайди вахтуни вичи къалурна; а жуьреда кхьини лезги гафара сад хьтин наахъа гьарфар чеб чпел раст жезвай береяр (стечения) инкарзава: ккIал [кhкIал], ккIана [кhкIана], ццIе [цhцIе], ччанар [чhчанар] ‘чеченцы’, ппер [пhпер] ‘пипин тарцин сирсил-цуьквер’ ва мсб. Кьвед лагьайди, кьве лигдикай ибарат тир къ, кь, кI жуьредин гьарфаризни “кьве таханбур” лугьуз жеда эхир.
Рахунра, кхьинра, гафарганра манаяр какадарзавай, чIурукIа баянар гузвай гафариз чпин асул манаяр хгун
СУВ — ‘дагъдин тIул’ (‘альпийский луг’), ‘векьеринни цуькверин макан’ я; амма “Лезги-урус гафарганда” ‘сув’ гафуниз, гзафвилин кьадар (‘сувар’) галачиз, дагъ (‘гора’) баян гузва. Лугьун хьи, гьа гафарганда гузвай (‘суван цуьквер’ — горные, альпийские цветы, ‘суван яц’ — тур) баянрай ‘сув’ гафунин асул мана ‘векь жедай дагъдин чка’ тирди чир жезва. Сув дагъда жеда, амма сува дагъ жедач. Яни дагъ сувалай вине авай, векьериз-хъчариз кьит ва я абурукай эсиллагь магьрум чка я. Лезги чIала дагъ (‘гора’) мана гузвай гаф кур [кhур] гаф я (туьрк кур ‘буьркьуьди’ и гафунихъ галаз какадар тийин!) И гафунин жуьреяр лезги чкайрин тIварара сагъдаказ хвенва: Куьре (Кра) гавар, Агъа-Кран хуьр, Куьр вацI, Курдал хуьр, Курхуьр, кура маса гун (‘в розницу продавать’) ва мсб.
Гзаф вахтара рахунра ва кхьинра ‘гатIунун’ ва ‘гатIумун’ гафар какадарзава. Амма и гафарин манаяр чара я: ‘гатIунун’ — эгечIун, кьил кутун; ‘гатIумун’ — мукьва хьун, агатун.
‘Татугай’ гафунизни “Лезги-урус гафарганда” чIуру — ‘непристойный, неприличный; застенчивый’ — манаяр ганва. Гьакъикъатда ‘татугай’ гафуни ‘кутуг тавур, къулайсуз’ мана гузва (адаз къарши гаф: ‘кутугай’).
‘Ашна’ гафуниз гафарганда ‘любовник, любовница’ баян ганва (‘адахли’ гафунихъ галаз какадарнава). Гьакъикъатда ашна — ‘санал кIвалахзавайди, са карда, ниятда юлдаш’, ‘соратник, друг’ я (килиг: “Эй, зи ашна Гьажи-Тагьир”. Етим Эмин).
‘Яни’ ва ‘яъни’ гафарни чарабур я: ‘яни’ суал я, ‘яъни’ — галкIурунин лигъ (союз).
Чпин масдардай “гъ” гьарф гадарнавай гафариз “гъ” гьарф хкин
Лезги чIал чирун ва кIелун регьятарунин мураддалди, буйругъдин наклоненида ва алатай вахтуна авай бязи глаголар Й, Гъ гьарфар галачиз кхьин меслятнай: ягъун — ягъа — ягъ — я, эцягъун (эцяйун) — эцягъ (эцяй) — эця, эчIягъун (эчIяйун) — эчIягъ — эчIя, къечягъун (къечяйун) — къечягъ — къечя ва мсб. ИкI теклифди гафар дуьз кхьинин — орфографидин месэлаяр гена заланарна. Лезги чIалай вичин кьетIенвал, лезги чIал девлетлу ийизвай терефрикай сад тир — гафунихъ гзаф тахар ва жуьреяр хьун (многовариантность) саки кьвахьзава. Винидихъ гъайи глаголар икI кхьин дуьз тир: ягъун — ягъ, ягъа; эцягъун/эцяйун — эцягъ/эцяй, эцягъа/эцяйа; эчIягъун, эчIягъун/эчIяйун — эчIягъ/эчIяй, эчIягъа/эчIяйа; къечягъун/къечяйун — къечягъ/къечяй, къечягъа/къечяйа.
P.S. И макъаладин алатай нумрадиз акъатнавай сад лагьай паюна “нунуш сесиниз”, гъалатI хьана, “гнусавый” баян ганвай. “Нунуш сес” “носовой звук” лагьай чIал я.
( КьатI ама )
Фейзудин Нагъиев,
филологиядин илимрин доктор
