Чна “ЛГ”-дин 28-нумрада, цIинин йисуз, газетда кIвалахунин вердишвилер къачуз, практикада ДГУ-дин филфакдин студентрин са десте хьайидакай суьгьбетнавай, абурун чарарай къачунвай бязи веревирдерни чапнавай.

И сеферда чна практикадин вахтунда студентри хайи лезги чIалан гьакъиндай ийизвай фикирар, санал агудна, чапзава.

Абурай чаз неинки къенин аямдин жегьилри хайи чIал хуьнин ва виликди тухунин месэлаяр гьикI аннамишзаватIа, гьакI лезги чIаланни литературадин муаллимвилин пеше хкягъунин бязи сирерни чир жезва.

М.Жалилов, практикадин руководитель

___________________________________________________

Зи верцIи чIал — лезги чIал

Эминанни Сулейманан саз я вун,

Лезги чилин абурни я, наз я вун,

Мярекат я, берекат я лезги чIал,

Зи чан, намус, гьерекат я лезги чIал…

( Абдул  Фетягь )

Лезги чIал… Хайи чIал авачир са халкьни и дуьньяда авайди туш. Гьар са инсанди вичин­ чIалаз къимет гана кIанда. Жуван чIал ри­кIелай ракъурун, яни чир тахьун — им кесибвал тирди геж гъавурда акьада. Дидед чIал — ам чахъ авай рикI хьиз, дамарра авай иви хьиз, чи жигерри чIугвазвай гьава хьиз, сиве авай мез хьиз, багъишнавай багьа затI я.

Заз лугьуз кIанзава: и дуьньядал гьич са касни тахьуй, жуван дидед чIал рикIелай алуддай. Гьич са лезгини тахьуй, жуван вер­цIи чIал рикIелай алудна, заз чIал чидач лугьудай. Бес чIал квадарайтIа, гьикI хьурай чи гьал?..

Аквазва хьи, чи са бязи жегьилар, гьикI шегьерриз фена-хтана, садлагьана урус чIа­лал рахазватIа ва чпин рахунра урус  чIал ишлемишзаватIа. Гьелбетда, чIал гегьеншарун хъсан кар я: урус, ингилис, френгрин… чIа­лар чир хьуникайни зиян авач. Амма хайи дидед чIал мецелай квадарна виже къведач.

Гьар йисуз, 21-февралдиз, дидед чIала­рин сувар, чи Мегьарамдхуьруьн  райондани кьи­­ле физва. Иштиракчийри, чпивай жедайвал сад-кьве чIук тамашаяр, лезги адетар гьикI хве­на­ кIандатIа, гьар жуьредин кьуьлер­ ийиз, мани­яр ягъиз, халкьдиз къалурзава. Ихьтин серенже­мар тешкилун регьят кар туш. И сувар гьакI ДГУ­-дин филологиядин факультетдани тухуз­ва.­

Са бязи дустаривай заз ван къвезва, чIал чир хьун квез герек я, ам гьинал кьван я, лу­гьуз­.

Жуван хайи чIал кIвачерик гадарайтIа, маса миллетдин халкьар чал хъуьреда, ди­де-буба виляй аватда… Ахьтин “такабурлувал” гваз а кьилиз акъатдач…

Заз Межидова Ульяна лугьудай са дуст ава. Ада гьамиша лугьудайди тир: “Са инсан­дини акъудна жибиндай пул кIвачерик гадардач. Бес чIал вучиз гадарзава?” И гафари зун­ гзаф фикирдик кутуна. Дидедини гьамиша лугьудай: “Хайи чIал­ тийижир инсан еке бахтуникай магьрум я”.

Лугьуди хьи, кIани чIал мецел верцIи же­да. Гьаниз килигна, заз зи лезги чIал дуьньядин вири чIаларилай ширинни я, багьани. Адал за дамахзава…

Зи верцIи чIал — захъ авай са берекат,

Ваз багъишда цIарар, тийиз гьерекат.

И дуьньядал пара халкьар авазва.

Гьар миллетдиз чпиз хас чIал багьазва.­

 

Шад я гзаф зун зи лезги тIварунал,

Дамахзава лезги гьар са гафунал.

Чаз бубайри ирс яз чIал багъишнава,

За рикIелди адаз хуш алхишзава.

 

Зи хайи чIал — чал атанвай аманат,

Хайи чIала ава руьгьдин аламат!

Хуьда за чIал  мидаим яз саламат…

Умрият Рагьимова

____________________________________ 

Зи лезги чIал гуьлуьшан,

Диде хьиз я ам хайи.

Заз дуьньяда виридалай

Ширин я ам, лап ширин!

Гьар инсандин ватан, заз чиз, хайи чIалалай­ башламишзава. Гьар миллетдиз вичин кье­­­тIен чIал ава. Ам гьикьван девлетлу хьайи­­тIа, гьа­кьван­ миллетни девлетлу жеда. ЧIа­ла халкьдин къилих, тарих, руьгьдин къуват къалурзава­. Адан куьмекдалди несилри­лай несилралди  адетар, халкьдин яша­йиш­дин къурулуш физва­.­

Инсандиз хайи чIалан къадир чир хьун лазим я. Гьайиф хьи, гилан бязи жегьилри ам гьисаба кьазмач. Лезги чIалал гзаф гуьрчег эсерар, шиирар, манияр туькIуьрзавайди абуруз куьз аквазвачтIа, заз чидач.

ЧIал гужлу я. Ам артух ва гегьенш жезва­, вичин халкь хьиз. Бязи гафар рикIелай физ­ватIани, абурун чкадал цIийибур къвезва.

Дидед чIал — им бедендик руьгьдин лува­р кутазвай къудратлу  такьат, агъзурралди инсанар, са дидедин веледар хьиз, агудзавай, сад ийизвай къуват я. Инсаният хьиз, чIални гьамиша рикIера амукьда…

Эльнара Гьажилаева

___________________________________________________________

“Лезгидин виридалайни гужлу ва хци яракь адан чIал я”

( Гьажибег  Гьажибегов )

Зи верцIи чIал — зи хайи чIал, дидед чIал. Яраб валай мад багьа затI ава жал! Вун заз гьеле дидедин бедендикай хкатайвалди хуш хьана, дидедин ширин лайлайрин ван гилани къекъвезма зи япара…

Эхь, дидед чIал гьар са халкьдин заминвилин лишан я. ЧIал амукьдач — а халкьни амукьдач, ам маса халкьарин арада чкIа­на, куьтягь  жеда. Жуван хайи чIал чизвачир инсандиз хайи Ватанни чир жедач, вичин — халкьдин тарихни.

Гьакъикъатдани, алимри субутнавайвал, гьар йисуз дуьньядин винелай са шумуд гъвечIи халкьарин чIалар терг жезва. Генани, пешекарри лугьузвайвал, эгер гьар са халкьдин 30 процентдилай виниз аялри хайи чIал чир тийиз хьайитIа, а чIал са вахтундилай михьиз квахьун мумкин я.

Дидед чIал хуьнин ва вилик тухунин карда чIалан алимрин, муаллимрин, чи журналистрин, шаиррин, писателрин зегьмет ва жавабдарвал екеди я. Гьа са вахтунда са бязи манидарри ва шаирри хайи чIал чIурзавайди, хирде ийизвайдини къейд ийиз жеда. Чи лезги халкьдиз алай девирда чIал хъсандиз чизмач. Са бязи инсанар кIвалени урус ва я маса чIаларал рахазва. Вучиз?

Зи верцIи лезги чIал дуьньядин къадим чIаларикай сад я. Ам ахтармишунрал дуьньядин маса халкьарин алимарни машгъул хьана, жезва.

Эхь, къадим лезги чIалан сирерай кьил акъудун четин я. И жигьетдай заз чи чIехи ша­­ир­ Алирза Саидован  шиирдин цIарар гъиз кIанзава:

ЧIалан сирер чна чирна куьтягь жеч,

Куьтягь тежер саягъ сирер инсандин,

ЧIал авай халкь суьргуьндани куьлягь жеч,

Куьз лагьайтIа чIал я куьлег Ватандин…

Лезги халкьдиз гзаф девлетлу тарих ава. Лезги Ярагъ Мегьамед, Алкьвадарви Гьасан, Гьажи Давуд, чи “Гомер” СтIал Сулейман… Ви­ри кхьейтIа, заз дафтар бес жедач. Заз кхьиз кIанзава зи хуьруьнви Низами Абдулгьа­мидовакай. Ам вич физикадин алим яз, Омар Хайяман шиирар, урус чIалай таржума авуна, лезгидал “СукIра” тIвар алай ктабни акъуднава­.

Лезгияр вири дуьньядиз чкIанва. Абур Америкада, Францияда, Бразилияда ва маса уьлквейрани ава. Виринрай къведа лезгидин ван, лезги чIал, лезги мани…

Лейла Шерифова

______________________________________________________________

Агь, жуван хайи дидед чIал! Лезги чIалал лугьуз тежедай са фикирни авач. ЧIал тийижирди гзаф бедбахт инсан я. Гьар са касди, гьар са лезгиди жуван дидед чIал гъвечIи чIавалай чирна, гьамишалугъ адаз муьтIуьгъ яз амукьна кIанда. ЧIал — им халкьдин меденият я. Ам квадарайтIа, халкьни квахьда.

ЧIалакай кхьин тавур, ам машгьур тавур са шаирни, я са алимни амач. Мисал яз, Фейзудин Нагъиеван шиирдай са чIук гъин:

Лезги хуьре кIвал амай кьван,

РикIе халкьдин тIал амай кьван,

Чахъ чи дидед чIал амай кьван,

Сагъ я лезги халкь…

И шиирдайни аквазвайвал, чIал хвейитIа, халкьни амукьда.

ЧIал вилик тухунин, девлетлу авунин карда чи ата-бубайрилай гъейри, чIалан устадрини чIехи роль къугъвана. Амма алай девидин жегьилри чIал гегьеншаруниз гзаф фикир гузвач. Абур хуьрериз хтайла урус чIалал ра­хазва. Жуван чIал квадарун?.. Гьикьван гзаф чIалар чир хьайитIа, гьакьван инсандиз хъсан я. Амма сифтени-сифте жуван хайи дидед чIалаз гзаф фикир гана кIанда!

Саманта Османова

____________________________________________________________

Вири чIаларин арада чаз багьа тир са чIал ава: лезги чIал!

Ам вичиз хсуси кIел-кхьин авай чIалари­кай сад я. Чна дидед чIалал кIвалах­ни ийиз­ва ва дамахни. Чун гьар гьи хуьруьз фейитIа­ни, жуван лезги чIалал рахазва.

Са гафуналди, лезги чIал, дуьньядин амай халкьарин чIалар хьиз, девлетлуни я, къуватлуни…

Хайи чIал тийижир инсан еке бахтуникай магьрум я. Заз а бахтуникай магьрум жез кIан­завач…

Амина Гьажиева

_____________________________________________________________

Зи лезги чIал, захъ авай са багьади,

Чуьхуьзва за жуван руьгь ви нурара.

Дидедин мез, играмиди, алади,

Тухузвайди уьмуьрдин зун гурарай.

( Абдул  Фетягь )

Дуьньядал саки 7000-дахъ агакьна чIа­лар ала. Гьар са касдин везифа я хьи, сифте­ни-сифте жуван хайи дидед чIал чирун. Зун гзаф шад я, жув лезги миллетдин векил хьунал. Илимдин рекьяй тамашайтIа, лезги чIал Кавказдин чIаларин хизандик, Дагъустандин чIаларин дестедик, лезги чIалан подгруппадик акатзава. Заз лезги чIал жуван диде хьиз кIан я, вучиз лагьайтIа чIал дидедин некIе­дихъ галаз къвезвай нефес я.

Жуваз мектебда дидед чIаланни литературадин тарсар гайи муаллим Марсель Ислеманович Ризаеван къелемдикай  хкатнавай, лезги чIалаз бахшнавай шиирдай са бенд фикирдиз гъиз кIанзава:

Дидед чIал — вун дидени я, ватанни,

Муг авуна, уьмуьр физвай маканни.

Ви тарихдиз, гележегдиз зи чанни

Багъишда за, мулдин цуьк хьиз, кIанидаз.

Дугъриданни, “лезги чIал”лагьайла, зи рикIел сифтени-сифте диде-буба, жув хайи ватан, ерияр, 11 йисуз кIелай мектеб, хайи хуь­руьн суьрет хквезва. Шалбуз дагъни къарасудин булахар вилерикай карагзава.

ЧIалакай чавай эхир авачиз рахаз жеда… Чи чIехи чIалан устадри, месела, СтIал Су­лей­мана, Етим Эмина, Алирза Саидова, Мер­да­ли Жалилова, Абдул Фетягьа, Фейзудин На­гъиева, Сажидин Саидгьасанова ва масабуру акьалтзавай несил патал лезги чIалакай гзаф гуьрчег, лап рикIиз таъсирдай эсерар теснифнава.

Гьаниз килигна, играмибур, ша чна вирида дидедин верцIи лезги чIал хуьн! Бубайрихъ са хъсан мисал ава: “ЧIал амай кьван халкьни амукьда”. Къуй чахъ чIалан устадар­, чIал кIани инсанар мадни гзаф хьуй!

Зи верцIи чIал — некIедин дад дидедин,

Шумуд алим гьатнава ви гелера…

Зи лезги чIал, лезги адет бубадин

Къуй деринрай гьатрай вир(и)дан рикIера.

 

Эгер гъурбатдиз акъатайтIа вун,

Дидед чIал квадариз тахьуй.

РикIелай алудмир бубад(и) гайи акьул,

Гьар са велед верцIи чIалал рахуй!..

Жемиля Ризаева