И йикъара РД-дин Кьил В.Васильеван Указдалди РД-дин Кьилин ва Гьукуматдин Администрациядин коррупциядиз аксивалдай месэлайрин рекьяй управленидин начальниквиле цIийи кас — Мурачуев Гьасан тайинарна. 2015-йисан декабрдилай и къуллугъдал хьайи Ибрагьим Ибрагьимов алай йисан февралдилай кIвалахдал аламачир. Прессадиз акъатнавай бязи малуматра къейдзавайвал, им республикада коррупциядихъ галаз чIугвазвай женг мадни кесерлуди авунихъ галаз алакъалу я.

Авайвал лагьайтIа, эхиримжи кьве йисуз республикада ришветбазвал, тухумчивал, коррупция ва татугай маса, санлай халкьдиз ва уьлкведиз зиян хкатзавай крар арадай акъудун патал виле акьадай хьтин серенжемар кьиле тухузва. Абурухъ кутугай нетижаярни жезва­.

2017-йисан сентябрдиз РФ-дин Президент Владимир Путина Да­гъустандиз регьбервал гуз Владимир Васильев рекье туна. Президентди адан вилик жавабдар­ хей­лин месэлаяр эцигнавай. Абурукай кьилинбурни, за гьисабзавайвал, республикада законрив кIва­лахиз тун, къуллугърал эцигдайла тухумчивилиз, мукьва-кьиливилиз майилвал авунин гьалар арадай акъудун, гьукумдиз агьалийри ихтибар авунин гьалар арадал хкун  ва вири жуьредин сергьятрилай алатнавай коррупциядихъ галаз женг чIугун тир.

Гьа сифте йикъара Владимир Васильева РД-дин Халкьдин Соб­ранидин депутатрин ва РД-дин Гьукуматдин членрин вилик малумарнай: “Зун коррупциядикай куьцIен­вай, пулар гьиниз физва лугьуз суал гузвай жергедин дагъустанвийрин гъавурда хъсандиз акьазва. Эгер бюджетдай пулар ахъайзаватIа ва абур хсуси кIвале­риз, лап багьа ма­шинриз, эменнидиз харжзаватIа, инсанри налогар гуникайни кьил къакъудзава. Чи вилик исятда анжах налогар кIватIунин везифа ваъ, инсанриз кIватIзавай  налогар гьиниз харжзаватIа чирунин, пулар агьа­лийрин яшайиш хъсанарунин, абуруз хийир хкатзавай крариз серфзавайди къалурунин везифани акъвазнава”.

Республикадин Кьили тади къачунач, яваш-яваш вилик эцигнавай везифаяр кьилиз акъуддай рекьер-хуьлер, куьмекчияр, терефдарар жа­­­гъурна. Гьелбетда, и муракаб карда федеральный органрин пешекаррикайни менфят къачуна. Республикадиз виликдай рехъ гайи кьван тахсиркарвилер винел акъудиз прокуроррин десте, Росздравнадзордин, налогрин инспекциядин, монополиядиз аксивалдай къу­рулушдин векилар атана, икьван гагьда тахьай хьтин ахтармишунар кьиле тухвана ва гъиле-гъил аваз талукь серенжемарни кьабулна. Абур виридаз чизвай, амма лу­гьуз ки­чIез­вай, тахсиркарвилериз кьил яна­вай ксар, къуллугърин чIе­хи­­вилизни килиг тавуна, жавабдар­вилиз чIу­гуна. Абдусамад Гьамидов, Раю­­дин Юсуфов, Шагьабас Шагьов, Муса Мусаев, Мегьамедрасул Гитинов, Мегьамед Сулейманов, Ражаб Абдулатипов, Мегьамед Махачев, Межид Алиев…

Алай вахтунда силисдик акатнавай чиновникрин кьадар кьве вишелай виниз алатнава. Алатай йисуз къайдаяр хуьдай органри коррупциядихъ галаз алакъалу 601 де­ло къарагъарна.  Абурук ришветар гуз чIехи къуллугърал акъваззавайбурун, конкурсар тухун тийиз гзаф кьадар миллионрин госзаказар чпиз кIанибурув вугузвайбурун, къалп документралди меркезда чилер пайзавайбурун делоярни акатзава.

Госбюджетдин миллионралди пулар, чпин бубайрин сандухдай акъудзавайбур хьиз, незвай ксарин кьакьан жугъунри кIевирнавай къелеяр хьтин кIвалер акурла, зегьметчи дагъустанвийрин наразивилихъ, ажугъдихъ кьадар амукьнач. Ре­кьер туькIуьруниз, начагъбуруз, набутриз, экономика вилик тухуниз, школаяр эцигуниз, Россияда виридалайни куьлуь мажибар къачузвайбурун мажибар хкажуниз ва гзаф маса хъсан рекьериз харж авун патал ракъурзавай пулар абуру, са регъуьвални авачиз чеб, чпин хизанар, тухумар патал ишлемишзавай.

Чиновникрин жавабдарсузвал, нефс себеб яз эцигиз гъиле кьур объектар: Белиж поселокдин инфекциядин больница, Кьасумхуьруьн спортдин комплекс, Избербаш шегьердин больница, хейлин районрин школаяр къени куьтягьнавач. Ихьтин имаратрин кьадар 60-далай виниз я.

Саки вири шегьерра ва хейлин районра  чилер къалп документралди маса гунин тахсиркарвилер дуьз­дал акъуднава. Гьахьтин ихтиярар авай чиновникри республикадиз 370 млн манатдин зиян ганва. Газ ва серф авур газдин, электричестводин пулар чуьнуьхунин кьадарарни екебур я. Тухумчивилин къурулушдиз элкъвенвай республикада вири чиновникри-тахсиркарри сада-сад хуьзвай. Владимир Васильева ихьтин татугай тежри­бадал эхир эцигна ва къуллугърал конкурсдин жуьреда алакьунар, чирвилер авай, республика патал кIвалахиз кIанза­вай жегьил пешекарар эцигзава.

Кьазва, “хъендик” квай капитал дуьздал акъудзава, йисаралди налогар гун тийизвайбур мажбурзава, кадрияр дегишарзава.., амма коррупцияди вичин кар давамарзава. Агъа дережайра авай чиновникрини, образованидин, медицинадин къуллугъчийрини жергедин инсанар чпиз ришветар гудай чкадал гъизва. Больницайриз аватна, операция авурбурувай “гьикьван пул гана?” лагьана хабар яхъ, гьасятда эзберда, хирургдиз, палатадин духтурдиз, анестезиологдиз, медсестрайриз гьикьван пулар ганатIа. ТIи­милни туш, агъзурралди.

ОГЭ-дин, ЕГЭ-дин экзаменар вахкунин карда къайда тунватIани, пулар къачун давам жезва. Классрин руководителри, завучри диде-бубаяр кIватIзава ва гьар са къимет квяй акъваззавайди ятIа лу­гьузва. Аялрин бахчайра бицIекриз чка жагъурун, гьа виликдай хьиз, четин акъваззава. Пул гайила, месэла гьасятда туькIуьзва.

КIвалахдал акъваздайла пулар-ришветар къачун давам жезва. ТахьайтIа кар туькIуьзвач.

Яшайишдин кIвалер эцигзавай фирмайри чилер къачун патал администрацийра авайбуруз миллионралди (гьар са подъезддилай са млн манат) пулар гузва.

Дагъустандин илимдин центрадин тарихдин, археологиядин ва этнографиядин Институтдин социологиядин отделдин заведующий Заид Абдулагатова кхьизва: “Начагъ инсандивай, халис набутдивай талукь документ къачуз жезвач. Ам тежедай хьтин кIевера твазва, пулунихъ сагъдакайни, бицIек аялдикайни набут ийизва. Чна хабарар кьадайла дагъустанвийриз суал гана: — куьне коррупциядихъ галаз алакъалу крара иштиракнани? Хабар кьурбурун 70 процентди чпи ришветар гайиди, къачурди хиве кьуна. Идакай Дагтехуниверситетдин студентриз ихтилат авурла, залдай сада гьарайна: “Амай 30 процентди квекай тапарарна”.

Мегер студентриз аквазвачни, чпин диде-бубайри экечIдайлани, сессийрин экзаменар вахкудайлани преподавателриз пулар гузвайди. Аквазва, гьелбетда. Гьавиляй гьарайни авуна.

Коррупциядихъ галаз женг чIуг­вазва. Силисдин органрини чIехи къуллугъчияр, чиновникар кьазва. Агъа эшелонра, шегьеррин, районрин администрацийра, вузра, больницайра ва маса идарайра риш­ветар къачузвайбурални нубат къведайдал, са шакни алач. Абуру республикадин регьберди къастуналди тухузвай гьахълувилин, михьивилин хъсан кIвалах хъендик кутазва эхир.

Нариман Ибрагьимов