Виридуьньядин жегьилрин югъ. За фикирзавайвал, и сувар еке метлеб авайди я. Иллаки къе. Вучиз лагьайтIа Россиядин Федерациядин жегьилрихъ гьялна кIанзавай гзаф месэлаяр ава. Жаванар, жегьилар миллетчивилин, экстремизмдин, терроризмдин, наркоманиядин, явакьанвилин сиясатдиз къуллугъзавайбурун таъсирдик, гуьзчивилик акатзава ва абуру чпиз, багърийриз, санлай халкьдиз зиян хкатдай гьерекатризни кьил язава.
Советрин Союз амайла уьлкведиз ва гьакI чи республикадизни масанрай ислягьвилин, дуствилин, къени фикиррал алай жегьилар къвезвай, къе лагьайтIа, — террористар. РагъакIидай патан идеологри, СМИ-рин векилрини Россия такIанардай сиясат тухузва. Чи уьлкведин шегьерра анжах север къекъвезва, инсанар писбур, маса халкьар, инсанар аквадай вилер авачирбур я, куьрелди, чапхунчияр я лугьуз къакъраяр язава.
Гена хъсан, Россияда футболдай кьиле фейи дуьньядин чемпионатдиз, универсиададиз, спортдин маса турнирриз ва гьакI туристар яз къвезвайбуруз, вишералди волонтерриз акуна, Россия са урусрикай ибарат туш, ина гьакI цIудралди маса халкьар, миллетарни яшамиш жезва. Инсанарни ачух, шад, мугьманрал рикI алай, къени фикирар гвайбур я. Куьчейра северни авайди туш кьван. Дуствилин, амадагвилин алакъаяр тайинарун патал лап гьазурбур я. И кардиз Виридуьньядин жегьилрин суварини къуллугъзава. Лугьун лазим я хьи, и югъ къейд ийиз са акьван гзаф вахт туш.
1998-йисуз, августдин вацра, Лиссабонда дуьньядин уьлквейрин жегьилрин крарин рекьяй жавабдарвал хиве авай ксарин конференция кьиле фенай. Анал дуьньядин жегьилриз талукь ва кар алай гзаф месэлаяр гьялнай. Абурукай сад яз жегьилрин югъ кьиле тухуникайни ихтилат куднай. 1999-йисан 17-декабрдиз ООН-дин Генеральный Ассамблеяди Виридуьньядин жегьилрин югъ тайинарунин гьакъиндай къарар кьабулнай ва ам августдин вацра кьиле тухунин меслятдал атанай. Гьа икI, 2000-йисан 12-августдиз алемдин гадайрини рушари сифте яз чпин югъ сувар хьиз къейдна.
Жегьилрин политикадин жигьетдай дуьньядин пешекарри къейдзавайвал, жегьилриз талукь ва абур кIеве твазвай, обществодивай къерех ийизвай, бязи вахтара гьа обществодиз акси акъвазарзавай, къизгъин гьалар арадал гъизвай месэлаяр тIимил авач. Абур гьялун, жегьилар обществодиз менфятлу крарал желб авун патал гьукуматри чка-чкада герек серенжемарни кьабулзава, амма абурукай гьамиша менфят хкатзавач. Жегьилрин патай истемишунар мадни екебур, гегьеншбур жезва. Ихьтин гьалара жегьилрин уьмуьр пайгардик кутун, абур къени, менфятлу крарин, проектрин гуьгъуьна тун вири дуьнья патал важиблу тирди ва и кар патал вири государствойри жезмай кьван еке алахъунар авуна кIанзавайди аннамишзава.
Яраб алай вахтунда дуьньядал гьикьван жегьилар яшамиш жезватIа? Статистикадин къуллугъри тестикьарзавайвал, пуд миллиардни зур. Им зурба къуват я, амма абурукай са миллиарддив агакьна жегьилар лап кесибвиле яшамиш жезва. Абурун гьал-агьвал хкаждай шартIарни талукь уьлквейрихъ авач. Дуьньядин социальный, ихтиярар хуьдай, мергьяматлувилин, общественный организацийривайни абуруз гьамиша дуьзгуьн куьмек гуз жезвач. Ихьтин татугай гьалари жегьил къуватар сад-садаз аксини акъвазарзава. Садбурухъ вири ава, масадбуруз вахт-вахтунда тухдалди недай фуни гьатзавач.
Кесиб, экономикадин, яшайишдин, культурадин жигьетдай гуьгъуьна амай уьлквейра виш миллиондилай виниз аялрихъ школада кIелдай мумкинвал авач. Дуьньядин майданда гьар юкъуз 32 агъзур аял кашакди рекьизва, 9 агъзур жегьил СПИД азардик начагъ жезва. Наркотикар ишлемишзавайбурун ва и зегьердикди рекьизвайбурун кьадарни миллионралди гьисабиз жеда. КIвалахдик квачиз гъарикI жезвай, чIуру, тахсиркаррин рекье гьатзавай, чпи чпин чандиз къаст ийизвайбурун кьадар гзаф я.
Чна винидихъ лагьайвал, уьлквейрин кьилера авайбуру са гьихьтин ятIани серенжемар кьабулзава, амма крар дибдай дегиш жезвач. И кар чаз вилералди аквазва. Эхиримжи йисара РагъэкъечIдай патан, Африкадин уьлквейра арадал атанвай къизгъин гьалар, дявеяр себеб яз агъзурралди жегьилар хайи чкайрай катиз, РагъакIидай патан уьлквейриз ахмиш жезва. Абур анриз хуш аваз ахъайни ийизвач. Катзавайбурун ва чкадин агьалийрин арада акси гьерекатарни арадал къвезва. Дуьньядин месэлаяр гьялзавай президентри, премьер-министрри дявеяр акъвазарна, ислягь уьмуьр куьчуьрмишдай мумкинвал гана кIанда гьар са жегьилдиз, агьалидиз.
Винидихъ къейднавай хейлин месэлаяр, дердияр Дагъустандин жегьилризни талукьбур я. Госстатдин делилралди, республикадин агьалийрин 54 процент жегьилар я.
Къейд ийиз кIанзава: жегьилар — республикадин гележег я. Гьавиляй абурухъ галаз гьар юкъуз менфятлудаказ кIвалахун, абур дуьз рекье тун, абуруз куьмек гун лазим я. КIвалени, школадани, общественностдини, муниципалитетрини, вузрини ва талукь маса идарайрини.
Хийир Эмиров
