1877-йисуз Кьиблепатан Дагъустанда лезгийри урус пачагьдин аксина бунт къарагъарайла, чи машгьур алим ва шаир Алкьвадар Гьасан Кьиблепатан Табасарандин наиб тир. Вичик тахсир квачиртIани, бунтунихъ галаз авсиятда авай ам кIвалахдилай алуднай ва Урусатдиз суьргуьн авунай. Суьргуьндиз алим вичин хизанни галаз ракъурнай. А чIавуз Гьасан эфендидин кайвани Салигьатан 36 йис тир.
Алкьвадар Гьасанан къейдерай чир жезвайвал, абуруз 11 аял хьанай. Виридалайни гъвечIиди суьргуьнда дуьньядиз атанай. Мукьва-кьилийри шаир вичин хизанни галаз къариблухриз рекье твадайла адан 45 йис тир.
Суьргуьндин йисара Алкьвадар Гьасан Астрахань, Царицын, Козлов, Харьков, Орел, Тамбов ва Спасск шегьерра хьана. Кьуд йисан къене Урусатда вич шагьид хьайи вакъиайрикай алимди араб чIалал къелемдиз къачунвай “Диван ал-Мамнун” ктабда гегьеншдиз кхьенва. И ктаб Гьасан эфенди рагьметдиз фейидалай кьулухъ, 1913-йисуз, Темир-Хан-Шурада чапдай акъуднай.
Алимди кхьизвайвал, гзаф чкайра урусрин чIехибуру адаз ва адан юлдашриз гьуьрметар авунай. Астраханда дустагъдин чIехиди тир полковник Вучетич абурун кьилив атана. И кас виликан вахтара Ахцегьа комендант хьанай. Лезгийри вичиз авур хъсанвилер рикIелай ракъур тавур ада, Алкьвадар Гьасан ва адан юлдашар дустагъдин къайи ва мичIи камерайрай акъудна, къулай шартIар авай кIвалера динжарна. Ахпа ада лезгийриз вичин кIвализ мугьманвилиз эверна. Полковникдин кайваниди мугьманриз лезги хинкIар авуна. Суфрадал гьакIни маса хуьрекар ва хъсан чехир гъана. Ички агудзавачир Алкьвадар Гьасана чарасуз и чIехи межлисдин хатурдай са тIимил чехирни хъвана. Дустагъар Астрахандай Царицындиз тухуз атайла, полковник Вучетича абур гзаф недай-хъвадай затIаралди таъминарна рекье туна.
Царицындин дустагъда Гьасан эфенди Ширвандай тир лезги ашукь Манафахъ галаз таниш хьана. Вичихъ гзаф алакьунар авай и ашукьди алим гьейранарнай. Манафан тIалабуналди Алкьвадар Гьасана адаз са манидин чIаларни теснифнай. И дустагъдани алимдив ва адан юлдашрив гьуьрметдалди эгечIнай.
Са кьадар вахт алатайла, лезгияр инай Орелдин дустагъдиз, анайни Харьковдиз тухвана. Орелдиз фидай рекье вад юкъуз Козлов шегьердин дустагъда амукьай лезгийриз гзаф гьуьрметар авунай.
Харьковда дустагърин кефияр генани къумбар хьана. А чIавуз инин генерал-губернатор граф Лорис-Меликов тир. И касди 1860-1863-йисара Кьиблепатан Дагъустандин начальниквиле кIвалахнай ва ахпа ам Дербентдин кьил хьанай. Графдини лезгийри вичиз авур гьуьрметар рикIелай ракъурнач. Ада дустагъдин кьиле авайдаз ихьтин эмир гана: “Лезгияр куьлег ягъай чкада хуьмир, абур чпиз кIан хьайила базардиз ва шегьердиз килигиз экъечIрай. И дустагъриз хаталу ксариз хьиз килигмир, абурун хатурдик хкIамир”. Бахтунай хьиз, а чIавуз урус пачагь II Александр Харьковдиз атанай. Лорис-Меликован куьмекдалди Алкьвадар Гьасана вич ва юлдашар гьахъсуздаказ дустагъда тунвайди субутдай чар кхьена, пачагьдив агакьарнай.
Спасск шегьердин дустагъдани Гьасан эфендидиз гзаф гьуьрметар ийизвай. Ада и гъвечIи шегьердин патарив гвай татаррин хуьрера диндин суьгьбетар ийидай, чкадин мусурманрин суалриз жавабар гудай. ГьикI ятIани и камалэгьлидикай князь Абдулгьалим Янгиева хабар кьуна. Ада пайгъамбар дидедиз хьайи юкъуз Алкьвадар Гьасаназ мугьманвилиз эверна. Абдулгьалим жемятдин арада гзаф нуфуз авай кас тир. Гьасан эфендиди вичин “Диван ал-Мамнун” ктабда икI кхьенва: “…Ада заз жув лайих тирдалай артух гьуьрметар авуна”.
Князди гьа юкъуз, яни 1883-йисан 10-февралдиз, вичин мукьва-кьилийриз ва дустаризни эвернай. Межлис акьван хъсанди, рикIин сидкьидай тирди хьанай хьи, Гьасан эфендиди анал вичин са шиир кIелнай ва мугьманриз адан мана ачухарнай. Гзафни-гзаф шиир княздиз хуш хьанай. Ада и шиир яцIу, цIалцIам кагъаздал кхьена, шуьше галай рамкада туна, вичин кIвалин цлакай куьрсарнай. Ахпа князди вичин разивал къалурна, Алкьвадар Гьасаназ Казанда басма авунвай, къизилдин ранг янавай Къуръан багъишнай.
Ихьтин делилри Алкьвадар Гьасан гзаф зурба камалэгьли тирди мад гъилера тестикьарзава. Ам вичин камаллувилелди, къени къилихралди маса уьлквейриз, халкьариз сейли хьанай.
Гуьлхар ГУЬЛИЕВА, «Самур» газетдай.
