Лап дегь девиррилай чи улу-бубайрихъ адет авай: рухвайрикай кеспийрин иесияр авун. И кар патал абуру рухваяр хъсан устIаррин патав тухудай ва абуру шукIуртвилин везифаяр кьилиз акъуддай. Вахтарал сергьят алайди тушир. Хкянавай устIарвилин кеспи тамамвилелди чир тахьанмаз, шукIурт вичин кIвализ хъфидачир. Гьавиляй чи хуьрер жуьреба-жуьре кеспийрин, сеняткарвилин устIаррал­ди девлетлуни тир.

Советрин девирда диде-бубайриз и жигьетдай са тIимил регьят хьана. Акьалтзавай несилдиз кеспи хкягъунин, чирунин, вердишвилер къачунин, кIелунин къайгъуяр гьукумди вичин хивез къачуна. И важиблу кар себеб яз, ХХ асирдин 30-90 йисара Дагъустан вичин муаллимралди, духтурралди, инженерралди, экономистралди, юристралди,  хуьруьн майишатдин, илимдин, культурадин, искусстводин ва маса хилерин пешекарралди таъминарна.

Алай вахтни муракабди я лугьуз жедач. Жаванриз, жегьилриз кIелдай, рикIиз кIани пеше къачудай вири жуьредин мумкинвилер ава. КIанзавайди хъсандиз, тарифлудаказ кIелун, чирвилер къачун, ЕГЭ-дин имтигьанар лайихлувилелди вахкун, хуш вуз хкя­гъун ва пешедин иеси хьун я.

Эхь,  гадайрини  рушари  имтигьанар вахканва ва исятда абуру вузриз вугун патал документар гьазурзава. ЕГЭ-дин имтигьанра къазанмишнавай баллриз килигна абур кьабулни ийида. Гьел­бетда, гьар сад сифте нубатда бюд­жетдин гьисабдай кIелун патал алахъда. РФ-дин просвещенидин министерстводи малумарнавайвал, уьлкведин вири вузар патал бюджетдин 514 агъзур чка чара авунва. Ида анжах 57 процент тешкилзава. Гьавиляй вузра конкурсни екеди жеда. Вучда, баллар бес тахьайбуру чпин жибиндай пул гуз кIелда.

Гележегдин пеше хкягъун. Им регьят месэла туш. Эгер виликдай же­гьил-жаванри гзафни — гзаф диде-бубайрин теклифдалди кIелдай вузар ва фа­культетар хкязавайтIа, къе абуру сифте нубатда гзаф пул гъидай, квай, вичин ва хизандин гележег агьваллу ийидай кеспияр хкязава. Лугьудайвал, -престижный вузар, кеспияр. Ахьтинбурни тIимил туш.

Алатай йисуз вузрик экечIзавай­бурувай хабарар кьунин нетижайриз килигна кесерлу 300 пеше тайинарна. Чи кIелзавайбур тажубни хьун мумкин я — къе школаяр куьтягьзавайбуруз сиф-те нубатда яратмишдай пешейрин ие­сияр жез кIанзава. Иллаки хъсан дуллух къачудай мумкинвал авайбур: режиссер, архитектор, дизайнер, видеооператор, кинодин ва театрдин актер, экскурсовод, реставратор, продюсер. Бизнесдал машгъул пешекарри тестикьарзавайвал, гележегда яратмишзавай пешейрин къиметлувал, кесерлувал мадни виниз акъатда.

Обществодин гьакъиндай илимдал (социология, юриспруденция, экономика ва журналистика) машгъул жез кIан-завайбуру алатай йисуз хабарар кьурбурун 22,3 процент тешкилна.

Россиядин школаяр куьтягьзавайбурун арада гьакIни хъсан чкадал технический пешеярни ала. Мисал яз, инженерар ва производстводин гзаф хилера герек къвезвай техникар, механикар. Жегьилрин 15,6 процентди гьа и хилер хъсанбур яз гьисабна. Мате­матика, тIебии илимар хкягъайбуру 15,5 процент тешкилна. Илимдин хел хкязавайбурни тIимил туш. Абур микро­биологар, биофизикар, химикар, био­никар, экологар, геофизикар гьазурзавай вузрик экечIзава. Менеджерар, ­управленчиярни кесерлу пешейрик акатзава.

Медицинадин хиле кIвалахиз кIан­завайбурни йисалай-суз артух жезва. И кар чаз Дагъустанда эхиримжи йисара арадал атанвай гьаларайни ак­вазва. Медицинадин академиядиз документар вугузвайбурун кьадар лап гзаф я. Жегьилри  гзафни-гзаф хирург, тера­певт, стоматолог, ортопед, виру­солог хьун патал чалишмишвалзава. Мадни лагьайтIа, республикада фельдшерар, медсестраяр гьазурзавай сузарни гзаф хьанва.

Гьикьван гьайиф къведай кар ятIа­ни, педагогвилин пешекарар гьазурзавай вузра, виликдай хьиз, конкурсар хъжезмач. Гьатта, кIелдайбур авачиз, бязи отделенияр агалзава. Вучиз икI жезвайди ятIа, чун гъавурда акьазва. Муаллимдин хиве авай жавабдарвал екеди ятIани, адаз гузвай мажиб лап гъвечIиди я. Гьавиляй жегьилар педагогвилин вузрив гатIумзавач. Гьа са вахтунда алимар, профессорар, университетрин преподавателар хьун патал вузрик экечIзавайбур гзаф я.

Пешеяр хкягъунин кардани де­гишвилер арадал къвезва. Эгер цIуд-цIу­вад йис вилик банкирар жез кIан­­завайбурун кьадар гзаф тиртIа, гила ­жегьилри медицинадихъ, технологийрихъ галаз алакъалу кеспийриз артух фикир гузва. Абуру лугьузвайвал, и хилер алай вахтунда цIийи ва вини дережадиз акъатнава, гьавиляй абур гележегда мадни вилик тухун герек я.

РикIел аламайвал, Дагъустанда хьиз, Россиядин гзаф регионрани жегьилри юриспруденциядин, экономи­кадин вузра кIелун патал чалишмишвилер ийизвай. Гьавиляй и хилерин пешекарарни герек кьадардилай гзаф гьазурна ва гзафбур къени кIвалах жагъин тийиз ама. Идан гьакъиндай са бязи пешекарри тестикьарзавайвал, кIвалах жагъин тийиз амукьун экономистар, юристар гзаф хьун туш. Са шу­муд цIуд йисуз экономистар, юристар педагогвилин, технический вузрини гьазурна ва инра абурув талукь чирвилерни агакьнач. Дипломар къачур анжах 10 процент халис пешекаррин жергеда тваз жеда. Кардин кьил гьа ихьтинди тирди идарайрин, карханайрин руководителрини тестикьарзава.  КIва-лахал кьабулнавай дипломар гвай ксаривай чпин махсус везифаяр кьилиз акъудиз жезвач, вучиз лагьайтIа, чирвал авач.

Гьа са вахтунда халкьдин майишатдин хейлин хилери пешекаррин кьитвал гьиссзава. Иллаки — хуьруьн майишатди. Вучиз ятIани жегьилриз аграриядихъ галаз алакъалу кеспияр къачуз ва хуьруьн майишатдин хилера кIвалахиз кIанзавач.

РФ-дин зегьметдин министерстводи къейдзавайвал, инженеррихъ, духтуррихъ, медсестрайрихъ, бухгалтеррихъ, электромонтажникрихъ, сварщикрихъ, токаррихъ, эцигунрин факультетар куьтягьзавайбурухъ еке игьтияж ава. Статистикадин делилралди, 20,9 процентдин дуьшуьшра компанийриз эцигунрин кIвалахар кьиле тухудай регьбервал гудай чирвилер авай пешекарар бес жезвач.

Мадни кьилди чи республикадин жегьилрикай рахайтIа, гзафбуру медицинадин, юриспруденциядин, технический ва компьютеррихъ галаз ала­къа­лу вузар хкязава. Гьа са вахтунда фирмайрин, карханайрин, АО-рин, корпорацийрин руководителар датIана кIвалахиз алакьдай инженеррихъ, ­маркетологрихъ, медицинадин пешекаррихъ, ашпазрихъ къекъвезва. Тести-кьар­завайвал, ашпазри гьукумдин идарайра кIвалахзавайбурулайни гзаф доходар къачузвалда. Идахъни агъун лазим я. Са Махачкъалада авай кьван ресторанрин, кафейрин, мехъерардай залрин кьадар фикирдиз гъун бес я. Гьатта хъсан ашпазар, шишкабабрин устадар, алава пуларни гуз, сада-садавай къакъудзавай дуьшуьшарни тIи­мил туш.

Гьа са вахтунда къейд ийиз кIан­зава, РД-дин зегьметдин ва яшайишдин жигьетдай вилик финин министерстводин делилралди, 2018-йисуз ланд­шафтдин дизайнер, ветеринар, социальный къуллугъчи, дорожник, муаллим, бухгалтер, тербиячи, алакъадин оператор хьтин пешекарар кIвалахал кьабулиз гьазур карханаяр, идараяр, фирмаяр гзаф авай.

Эгер гележег фикирда кьуртIа, республикада туризм вилик тухуниз еке фикир гузва ва ида экскурсоводрин, мугьманханайра кIвалахдайбурун, рехъ къалурдайбурун игьтияж арадал гъида. Республикада пластикадин хирургия ва косметологияни вилик физва. Чеб мадни гуьрчег ийиз алахъзавай инсанарни гзаф жезва. Авайвал лагьайтIа, и кеспийрин иесийри хъсандиз къазанмишни ийизва.

Авани республикада чна винидихъ тIварар кьунвай пешекарар гьазурдай вузар? Ава, гьелбетда. Дагъустандин технический, аграрный, госуниверситетра, ДГМА-да, ДГУ-да, ДГПУ-да, халкьдин майишатдин институтда, правовой академияда, Россиядин туризмдин ва сервисдин госуниверситетдин филиалда…

Чна винидихъ къейд авунай, гилан жегьилри, пеше хкядайла, ада гележегда гъидай доходдикай фикирзава. РФ-дин зегьметдин министерстводин делилралди, уьлкведа лап чIехи мажибрихъ галаз алакъалу къуллугъарни ава. ИкI, гьуьлуьн гимидин капитанди — 500000, нафт гьялзавай цехдин бригадирди — 400000, рекламадин бюродин генеральный директорди — 400000, гьавадин гимидин (самолет) командирди — 320000, къизил хкудзавай промышленностдин кьилин технологди — 312000, хоккейдин командадин кьилин тре­нерди — 300000, консалтинговый компанийрин къуллугъчиди — 300000, мугьманханадин директорди — 290000, эцигунрин участокдин начальникди — 250000, программистди — 240000, стоматологди — 200000, маркетологди — 200000, менеджерди — 200000, инженер-электрикди — 195000, информатикадин ва гьисабунардай техникадин аналитикди — 190000, гражданский авиациядин кьвед лагьай пилотди 180000 манат мажибар къачузва.

Уьлкведин вузри куьн гуьзлемишзава, гьуьрметлу жегьилар. Гиламаз гележегда куь рикI шадардай, кIвалах­дикай лезет жедай пешеяр, вузар хкя-гъа. Агалкьунар хьурай квехъ, еке дережайрив агакьрай!

Нариман Ибрагьимов