Дагъустандин къенин югъ

Чаз чизвай девирда (ХХ асирдин 1952-йисалай къенин йикъалди) Дагъустан Республикадиз 9 руководителди регьбервал гана. Пар­тиядин ва Советрин гьукуматдин регьберрин гуьзчивилик, къа­юм­вилик кваз гьарда вичелай алакьдайвал Дагъларин уьлкведин халкь­дин майишат, яшайишдин хилер вилик тухун патал зегьмет чIу­гу­на. 

Дамахдай хейлин агалкьунарни къазанмишна. Гьа са вахтунда республикадихъ авай вири мум­кинвилерикай менфят къачунач, адаз мадни виликди фидай, халкьа­рин агьваллувал аквадайвал хъсанардай шартIар тешкилнач. Акси яз мил­­летбазвилин, тухумбазвилин, халкьар жуванбурузни тахайбуруз, къуллугъар, бюджетдин пулар тIвар­ янавайбуруз паюнин чIуру сиясатди республика кьулухъди чIугуна, халкьарин арада наразивал туна. И жуьредин крариз цIийи девирда, эхиримжи къанни цIуд йисуз мадни­ дарвазар ачухна. Советрин девирда стха республикайрин арада аваз са бязи агалкьунрихъ еримишзавай республика гзаф рекьерай лап кIа­нел аватна. Дагъустандай цен­траль­­ный властдин идарайриз физвай арзайрин кьадарни гзаф хьана. Ихьтин гьалар аквазвай РФ-дин Президент Владимир Путина серенжемар кьабулна. Халкьдин патай гьукумдиз авай их­тибар чкадал хкун патал республикадиз бажарагълу тешкилатчи Ва­сильев рекье туна. Баркалла касдиз, ада къайда тун, экономика кардик кухтун, яшайишдин хилер ви­лик­ тухун патал хейлин крар авуна­.

Гила цIуд лагьайди яз Сергей Меликова РД-дин Кьилин везифаяр тамамарзава. Лугьун лазим я хьи, саки вири дагъустанвийри адак республикада са жуьредин хьайи­тIани къайда твада лагьана умудар кутунва. Ам вични ихьтин гьакъи­къат арадал гъун патал гьазур я ва Сергей Алимович, пара муракаб гьалариз, четинвилеризни килиг тавуна алахъиз зур йис жезва.

Вуч ийиз алакьнава и куьруь вахтунда? Дагъларин уьлкве хьтин гимидин штурвалдихъ акъвазай гьа сифте йикъара С. Меликова вич  патал сифте нубатда гьялна кIанза­вай пуд месэла тайинарна. Регионда тIугъвалдихъ галаз кьетIиви­лелди женг чIугун, четиндиз агакьзавай дагълух хуьрер ва районар вилик тухун, агьалийрин фикир-хиял чирун патал абурухъ галаз да­тIана гуьруьшмиш хьун ва дагъустанвийрин агьваллувал хкажун.

ТIугъвалдин месэла ада гьялна лагьайтIа жеда. Алай вахтунда рес­публикада суткада 40-дав агакьна инсанар начагъ жезва, са­гъар­ хъийизвайбурун кьадар гьар гьафтеда артух жезва.

Гзафбуру фикир гана, сифте гьафтейра Сергей Меликова вичикай са артух малумарзавачир. Ада рикIивай ва мукьуфдивди республикадин гьар са хиле авай гьалар чирзавай, Россиядин Федерациядин Президент Владимир Путина вичин вилик эцигнавай везифаяр тамамардай командадин гьакъиндайни къайгъу чIугвазвай. Везифаяр сад-садалай заланбур, чарасуз герекбур, республикадиз мадни вилик фидай мумкинвал гудайбур я. Идан гъавурда РД-дин Кьил хъсандиз ава ва ада вичин вири кIвалах регион аватнавай фурай акъуддай серенжемар кьабулунихъ галаз алакъалу ийизва.

Россиядин печатдин йикъан ви­лик  Сергей Меликов федеральный, республикадин ва чкадин СМИ-рин векилрихъ галаз гуьруьш­миш хьанай. Дагъустандин общест­водин уьмуьрда масс-медиади къугъ­ваз­вай ролдикай лугьуналди, Сергей Меликова тIугъвалдин вахтунда СМИ-ри тухвай метлеблу кIва­­лах­ни, духтуррин алахъунарни, ЧIе­хи Гъалибвилин 75 йисан юбилейдиз талукь материалар кхьинни къейд авуна. Региондин руководителди 2021-йис Да­гъус­тандин Автоно­миядин 100 йисан юбилейдинди яз малумарна.

Журналистрин суалриз жава­бар­ гудайла, РД-дин Кьили кар алай са шумуд месэладин гьакъиндай вичин фикирар лагьанай. ИкI, чилерин статусдин месэлади республика ви­лик финиз кьецI гузва. Чкадин экономика вилик тухун патал пул чара ийизвай инвесторри чпин къазанжийрикай фикирзавайди я. Амма абуруз ишлемишиз кIан­за­вай чилерин статус тайин туширвиляй кIва­лах акъваззава. Ида рекьер туькIуь­руниз, инфраструктурадин маса ме­сэлаяр гьялунизни кьецI гузва. Ихьтин гьалара карчи, инвестор ма­са ва къулай чкадиз фида эхир.

Чилерин месэла республикада лап кар алайди я. Малум жезвайвал, са шегьердани ва са райондани чилер ишлемишунин, игьтияж авай ксариз, инвесторриз, фирмайриз чара авунин, хуьруьн майишатдин, тамарин чилерикай менфят къа­чунин законрал амалзавач.  Чи-лер гъилера авайбуру,  я федеральный, я республикадин законар кваз такьаз, абур чпиз кIанивал маса гузва, масадбурун кIвачерихъ язава. Гьа ихьтин тахсиркарвилер себеб яз са шумуд райондин ва шегьердин руководителар жавабдарвилиз чIу­гунва. ЯтIани, къайдасузвилер давам жезва. Абурал эхир эцигун патал чилер ишлемишунал ва тайинарунал гуьзчивалдай махсус комиссия тешкилнава.

18-мартдиз Махачкъала шегьердин месэлайриз талукьарнавай совещанидал мад сеферда чилерин ва законрал амал авунин месэла къарагъарна. Сергей Меликова ачухдиз малумарна: “Къенин Махачкъала 30 йисан вилик авайдахъ галаз гекъигиз жедач.  Меркез «бетондин джунглийриз» элкъвенва. Яшайишдин кIвалер эцигзавайбуру я федеральный, я республикадин са закондални, эцигунрин, хатасузвилин нормайрал амалнавач. Кьакьан ва гзаф мертебайрин кIвалер акатайвал эцигнава. Анриз яд, газ, экв тухунни четин акъваззава. Чилин гьакъиндайни закон кваз кьунвач…”.

Четин месэлаяр, чебни гъиле-гъилди гьялна герекбур, акьван ава хьи, региондин такьатралди ва мумкинвилералди абур уьмуьрдиз кечирмишиз жедачир. Сергей Меликова федеральный идараяр кардик кутуна. Сад-садан гуьгъуьналлаз республикадиз федеральный министерствойрин векилар къвезва ва чкадал сифте нубатда авуна кIанза­вай крар тайинарзава, абур кьилиз акъуддай рекьер, такьатар жагъурзава. Муракаб месэлаяр гьар са агьалидиз талукьбур ва агьа­лийрин гьар йикъан уьмуьрдихъ, яшайишдихъ галазни алакъалубур я.  Агьа­лияр хъвадай вини еридин целди таъминарун, яшайишдин метлеб авай имаратар эцигун, ­хуьрер газдалди таъминарун, ятар михьи ийидай имаратар арадал гъун, Каспий­ гьуьл аниз ракъурзавай кьван чиркин ятарикай хуьн,  агьалийрин агьваллувилин дережа хкажун, про­из­водстводин къуватар артухарун…

Крар галай-галайвал гъиле кьуна, кьилиз акъудунин къастунив ацIан­вай регьбердин вилик гьич гуьзет тавур бедбахтвилин агьвалатар акъатна. Каспийск шегьер михьи цикай магьрум хьун. Къизилюртда, Буйнакскда, Хунзах районда, Махачкъалада ва Каспийскда аялар, агьалияр зегьерламиш хьун, цIуд­ралди аялрик ратарин азардин инфекция акатун, Избербашда 6 агъзур кIвал цикай магьрум хьун,  Махачкъаладин ва Каспийскдин зирзибил тайин чкайриз тухузвай операторар халкьаривай кIватIай пуларни гваз катун ва шегьерар зирзибилдин юкьва гьатун…

Бедбахтвилин гьалар тади­ се­ренжемар кьабулна кIанза­вайбур­ тир. Сергей Меликов, талукь къул­лугъчияр,  пешекарар  галаз  чкай­рал — Каспийскдиз, Дербентдиз, Буй­­накскдиз, Хасавюртдиз ва масанризни фена, инсанар кьилди чпин дердияр гваз тунач. Гьар са агь­валатдиз талукь яз идарайривни, инсанривни куьмек агакьарна.

Лугьун лазим я хьи, неинки са ше­­гьерра, гьакI районрани зирзибилдин месэла хцибурукай сад я. Ну­бат­дин совещанидал Сергей Ме­ли­кова арадал атанвай чIуру гьалди секинсузвал кутунвайди къалуруналди къейднай: “Заз инал жавабдарвал садан хивени тваз кIан­завач, амма  и татугайвал къе арадал атанвайди туш. Адан тарих са шумуд йи­санди я. Заз чизвайвал, вири уьлкведа зирзибилдин месэла гьялун па­тал стратегиядин метлеб авай къа­рарар кьабулнай. Уьлкведин бя­зи регионра и месэла гьял­най. Амма вучиз ятIани Дагъус­танда и кардиз артух фикир ганач.  Алай вахтунда и месэла гьялиз та­хьун зирзибил кIва­­тIунин, тухунин, адакай шегье­рар­, районар азад аву­­нин кIвалах­диз талукь документар къайдадик тахьу­нихъ галаз ала­­­къалу я.  Гьатта зирзи­бил туху­дай­ мулкарин схемаяр кьван­ни авач. Гьавиляй чна къе зирзибил тухудай, вегьедай чкаярни, рекьерни тайинарун лазим я. Чахъ я бе­гьем­ зирзибил гьялдай карханаярни авач. И кардизни чна фикир гун герек я”.

Дагъустандин регьбердин гафарни крар сад-садавай къакъатзавач. Ада кьабулай тади серенжемрин нетижада (республикадиз Москвадайни, къунши регионрайни пешекарарни, жавабдар къуллугъчиярни, герек кьадар техникани гъана) зирзибил тухун къайдадик акат хъувунва.

Виридалайни кар алай ва къейд ийидай вакъиа алай йисан мартдин сифте кьилера Москвада кьиле фе­на.  Сергей Меликован теклифдалди РФ-дин Федеральный Собранидин Федерациядин Советда Да­гъус­тан Республикадин йикъар теш­килна. Федерациядин Советдин фе­­деративный къурулушдин, регионрин сиясатдин, чкадин самоуправленидин ва Кефердин крарин рекьяй Комитетдин заседанидал республика яшайишдинни экономикадин рекьяй вилик финиз талукь месэлаяр веревирдна.

КIватI хьанвайбур тебрик авурдалай гуьгъуьниз региондин регьберди лагьана: “Заз къе жуван кIва­лахдин юлдашрихъ, са шумудра чи регионриз талукь месэлаяр гьялиз кIвалахай инсанрихъ галаз санал ина хьун пара хуш я. Инанмиш хьухь хьи, чна санал авур ва гилани­ авуниз мажбур тир кIвалах­диз, ала­хъунриз за исятда маса жуьреда къимет гузва. Иллаки гьа и кар себеб яз Дагъустандин руководстводи Федерациядин Советда Дагъус­тандин йикъар тухун фикирдиз къачунай. ГьикI лагьайтIа, исятда Да-гъустандин вилик чарасуз гьял­на кIанзавай гзаф месэлаяр акъвазнава. Абур ва уьлкведин Пре­зи­дент­дин тапшуругъар, милли про­ек­тар уьмуьрдиз кечирмишайла, чи регион яшайишдинни экономикадин жигьетдай вилик финин гьалар кье­тIенвилелди хъсан патахъ дегишардай мумкинвал жеда”.

Кьилди-кьилди са шумуд комитетдин заседанийрал Дагъустан Республикадин здравоохраненидин, агропромышленный комплексдин, яшайишдин метлеб авай имаратар эцигун, финансрин такьатралди таъминарунин, эцигиз гъиле кьуна, амма сакIани куьтягь тийизвай объектар патал пулар чара авунин, “Махачкъаладин Кеферпатан къекъуьн” федеральный рехъ туь­кIуьрунин ва гьакI важиблу маса ме­сэлайриз талукь веревирдерни авуна. Серенжемри чеб гуьзле­ми­шиз тунач. Уьлкведин Прези­дентди­ Федерациядин Советда Дагъус­тан яшайишдинни экоминикадин ре­кьяй вилик финиз талукь яз къарагъарнавай месэлайрин гьакъиндай тапшуругъар гана ва, къе чаз малум хьанвайвал, Дагъустанда 34 миллиард манатдин къимет авай онкологиядин центр эцигда, республикадин “тади куьмекдин” бригадаяр артухарда, республикада гьасилзавай хуьруьн майишатдин  суьрсет маса къачудай карханаяр ачухда,  Дагъустандин вири хуьрериз 2025-йисалди тамамвилелди газ тухуда, районра, шегьерра медицинадин, образованидин, спортдин хейлин дараматар эцигда, туризм вилик тухудай шартIар тешкилда…

Региондин регьбердин фикирда авай къени ва важиблу крарин сан гзаф я. Ингье и йикъара Сергей ­Ме­­­­ликова республикадиз атай  “Магнит” компаниядин генеральный директор Ян Дюннинг кьабулна ва, адан гафаралди, Дагъустандин ­шегьерра ва районра компанияди 180 туьквен ахъайда. Москвада ва гьакI Махачкъалада региондин регьбер федеральный министерствойрин руководителрихъ галаз гуьруьшмиш хьана ва абурун куьмекни галаз республикадин электросетар къайдадиз гъида, куьгьне хьанвай линияр цIийи­буралди эвезда, хуьруьн майишатдин работ­никриз мадни еке бегьерар къачудай мумкинвилер яратмишда, агьа­лийрин дулана­жагъ­, агьваллувал хкаждай, агъ­зур­ралди инсанар кIва­лах­далди таъминардай мумкинвилер арадал гъида.

Сергей Меликован бажарагъдихъ, ала­кьун­рихъ, тешкиллувилихъ, лайихлувилерихъ агъуна къе чун инанмишвилелди гележегдиз килигзава ва Дагъустан вичин кIвал, Ватан яз аквазвай гьар сада ам мадни къуватлу, авадан, абад авунин кардик ви­чин зегьметдин, бажарагъдин пайни кутуна кIанда.

Нариман  Ибрагьимов