Малум тирвал, математикадин тарихдай итижлу делилар ишлемишуни студентри ва школайра кIелзавай аялри и илимдиз, ам ахтармишуниз ийизвай итиж артухарда. И макьсаддалди мектебра, адет яз, математикадин илимдин рекье машгьурвал къазанмишнавай Н.Лобачевскийдин, С.Ковалевскаядин, Л.Эйлеран, К.Гауссан, Р.Декартан, Н.Абелан, Э.Галуадин, И.Ньютонан, Г.Лейбницан илимдин ва педагогикадин кIвалахрихъ галаз танишарзава. Амма Дагъустандин сад лагьай алимар-математикар вужар тир, республикадин математикадин школадин виридалайни ишигълу векилрикай вуж чида, абуру Дагъустанда математикадин бине кутунин ва илим виликди тухунин кардик гьихьтин пай кутуна лагьай суалриз жавабар гуз студентриз четин жезва. Гьа са вахтунда и суалри абурун патай еке итижни арадал гъизва.
Чи фикирдалди, Дагъустандин мектебра ва вузра тарсарилай къерехдай математикадиз талукь яз тухузвай мярекатра республикада математикадин илимдин бине кутуниз, ам виликди тухуниз талукь делилар ишлемишна кIанда. И жигьетдай сифтени-сифте фикир и кардик еке пай кутур алимрин уьмуьрдин ва зегьметдин рекьери желбзава.
Малум тирвал, Дагъустандин математикадин сифтегьан алимар-патриархар физикадинни математикадин илимрин кандидатар ва доцентар С.Мейланов (1910-2009-йисар) ва Х.Теймуразов (1909-1990-йисар) тир ва яз амукьзава. Дагъустандин математикадин образованидин бинеда гьа и алимар ава.
Дяведилай гуьгъуьнин 50-60-йисара Дагъустан кIвачел ахкьалдарунин ва республикада илимни образование виликди тухунин месэлайриз артух фикир гуз башламишнай. Дагъустандин са жерге жегьил алимар-математикар: С.Агъаханов, Р.Алиев, М.Алишаев, А.Вагьабов, Н.Гьасанов, Б.Зейналов, С.Каллаев, Г.Мегьамедов, М.Мегьтиев, Ф.Насруллаев, Х.Мухтаров, И.Ценов, А.Эфендиев ва масабур гьазурунин кIвалах гьа и йисарихъ галаз алакъалу я.
ДГПИ-да, ДГУ-да кIвалахиз, абуру неинки республикадин халкьдин майишат патал гзаф кьадар вини дережадин пешекарар гьазурна, гьакIни математикадин хиле илимдин кIвалахар нетижалудаказ кьиле тухуз хьана ва идалди яваш-яваш Дагъустандин тIвар дуьньядин дережадиз акъудиз алакьна. Гьа и жергедай тир алимрикай-математикрикай сад Сарухан Агъаханович Агъаханов я лагьайтIа жеда. Ам 1939-йисан 3-мартдиз Сулейман-Стальский райондин Зугьрабахуьре дидедиз хьана. Юкьван школа къизилдин медалдалди акьалтIарна, 1955-йисуз ам ДГПИ-дин математикадин факультетдик экечIна. Ина кIелиз хьайи 5 йисан вахтунда адахъ математикадин рекьяй кьетIен бажарагъ авайди якъин хьана. Ада факультет кьетIен дережадин диплом къачуналди акьалтIарна. Жегьил пешекар, еке умудар кутаз жедайди яз, Ленинграддин госуниверситетдиз аспирантурадиз рекье туна.
Ана аспирантдин илимдин руководитель виридуьньяда машгьур советрин бажарагълу алим- физикадинни математикадин илимрин кандидат, профессор Исидор Натансон хьана. ЦIийи аспирантдин акьулдинни къанажагъдин алакьунриз машгьур алимди лайихлу къимет ганай ва и карди абурун алакъайриз хъсан патахъай таъсирнай.
1965-йисуз С.Агъаханова «Об ортогональных полиномах от двух переменных» темадай кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена. Аспирантурада хьайи куьруь вахтунда адалай неинки диссертация гьазуриз ва хуьз, гьакIни функцийрин теориядай лап хъсан илимдин са жерге макъалаярни кхьиз ва гьам Советрин Союздин, гьамни къецепатан уьлквейрин журналра чап ийиз алакьна. И макъалайрин нетижаяр жегьил алим-математик патал лап хъсан делил хьана, ам математикадин алемда кьабулна ва адахъ Ленинграддин, Москвадин математикадин обществойра илимдин алакъаяр арадал атана.
Лагьана кIанда хьи, и алакъайри 1969-йисан гатуз ДГУ-да функцийрин теориядай ва анализдай Вирисоюздин математикадин школа тешкилунин ва кьиле тухунин карда еке роль къугъванай. Къейд ийин,и мярекатди Дагъустанда математикадин образование вилик тухуниз екедаказ таъсирнай. А чIавуз Дагъустанда вири Советрин Союздай зурба алимар-математикар чпин ученикарни галаз кIватI хьанай. Студентриз-математикриз СССР-дин АН-дин академикар ва физикадинни математикадин илимрин докторар, профессорар аквадай, абурухъ яб акалдай мумкинвал хьанай.
С.Агъаханов 1967-йисуз ДГУ-да математикадин анализдин пешекарвиляй аспирантура ачухай сифтегьан алимрикай-математикрикай сад я. И кардин нетижада чпин вахтунда адан ученикар-аспирантар тир В.Абиловакай, И.Мегьамедовакай, Н.Загьировакай, А.Хаировакай физикадинни математикадин илимрин кандидатар хьана.
1966-1969-йисара С.Агъаханов М.Ломоносован тIварунихъ галай МГУ-да докторант хьанай. И йисара МГУ-дин кIвенкIвечи алимрихъ галаз илимдин рекье сих алакъаяр арадал атана.
С.Агъаханован илимдинни педагогикадин кIвалах, адан лап хъсан лекцияр себеб яз, математикадин факультетдин чIехи пай студентар функцийрин теориядай илимдин ахтармишунар кьиле тухун патал гьевесламиш хьанай. ИкI, адан ученикрикай са кьадарбур Москвадин, Ленинграддин аспирантурайрик экечIна ва илимрин кандидатар хьана. Ихьтинбурукай яз Сел.А.Агъаханован, Н.Гашарован, Х.Магьмудован, Г.Рагьимхановадин, А.Рамазанован, А.Умаханован, А.Умалатован тIварар кьаз жеда.
Лектор яз, Сарухан Агъаханович вичиз тешпигь авачирди тир. Адан лекцийрин вахтунда студентри математика «чан алай илим» хьиз кьабулдай, ада, доскадив акъвазна, гъиле мел кьуна, субутардай муракаб делилар гъидай, аламатдин фикиррин зунжурар туькIуьрдай, студентрин кьатIунунин гьевесдик гьерекат кутадай.
Агъаханован лекцияр вири студентри кхьидай, вучиз лагьайтIа, абур ктабрай чирнавай шейэр ваъ, адан хсуси фикирар тир. Доскадал кхьинарни лап селигъалудаказ ийидай, жавабдарсузвилелди эгечIуниз гьич са куьнани рехъ гудачир.
Экзаменатор язни, Сарухан Агъаханович вичихъ тешпигь авачирди тир. Студентдин жавабдиз дикъетлудаказ яб гудай, къимет садрани агъузардачир, гьар са студентди вичин бажарагъ тамамдаказ ачухун патал ялдай. Ада имтигьандай ягъай къиметдал рази тахьай кас гьич хьайиди туш.
1965-йисалай инихъ доцент С.Агъаханован илимдинни педагогикадин кIвалах Дагъустандихъ ва асул гьисабдай ДГУ-дихъ галаз алакъалу тир. Къейдна кIанда хьи, Агъахановрин чIехи хизанди уьлкведиз кьилин образование авай 25-далай гзаф математикар гана, абуру гьам республикадин, гьамни адалай къеце илимдин идарайра кIвалахзава. Абурун арада илимдин 7 кандидат ава.
Н.Гашаров, Х.Магьмудов, физикадинни математикадин илимрин кандидатар
