Йикъан месэла

Чехир, ички. Дегь девиррани  и шейэр гьазуриз ва ишлемишиз­ чизвай. Эгер тарих­диз вил ве­гьейтIа, жуьреба-жуьре на­батат­рикай, емишрикай пиводиз ух­шар шей чи эрадал къведалди са шумуд агъзур йис вилик Египетда, Месопотамияда, Китайда, Мексикада гьазурзавай.

Чи эрадал къведалди ирид агъзур­ йис вилик чехир гьазурунихъ галаз алакъалу сифтегьан делилар Гуржистандин Квеври вилаятдай (Тифлисдин патарив) гьатна. Чи эрадал къведалди XV асирда Египетда чехир гьазурзавай къайдадикай гробницадин винел шикилар чIугунва. Пешекарри къени гьа куьгьне къайдадикай менфят къачузва. Къадим Грецияда гьа и чIавара чехирдин тариф лап виниз акъатна. Духтурри чехир гуьгьуьлар ачухарун патал теклифзавай. Шаирри адан тарифдай цIийи-цIийи себебар жагъурзавай. Философри чехир кьадар чиз ишлемишунин таблигъат тухузвай.

Гуьгъуьнин асирра чехир Римда, Францияда, Англияда машгьур хьана. Урусатдин агьалийри анжах XVII асирда чехирдин дад акуна.

Алай вахтунда чехирдин, ичкидин жуьреяр гзаф хьанва. И шейэр дуьньядин вири уьлквейра ишлемишзава ва ички государствойрин экономика вилик тухудай, бюджетдиз къвезвай пулар артухардай такьатдиз, метягьдиз элкъвенва.

Им са тереф. Государствойри ичкидикай хазина ацIурун патал менфят къачузва. Кьвед лагьай тереф, инсаниятдиз адакай вуч хийир ава? И суалдиз вирида сад хьиз жаваб гудач. Инсанар са шумуд патал пай жеда ва гьар са кIватIал вичин фикир-баян дуьзди тирди тестикьарун патал алахъда. Талукь идарайрин­ пешекарри агьалийривай хабарар кьурла, тайин­ хьайивал, ичкидикай хийирни зарар ава лугьудайбурун дестеяр къалин я.

Къе чаз малум тирвал, ички дуьнья­дин кьуд пата ишлемишзава. Вири­дуьнья­дин здравоохраненидин тешки­латди­ гъанвай делилралди, йиса ички вирида­лайни гзаф Молдавиядин (яш тамам хьанвайбурукай  гьар сада — юкьван гьисабдалди, 15,2 литр михьи спирт), Лат­вия­дин (15 литр), Чехиядин (14,4 литр) агьалийри ишлемишзава. Россия и сиягьда 13-чкадал ала. Регионрикай ра­хайтIа, Кеферпата яшамиш жезвай агьалийри гзаф хъвазва. Ненецрин автономный округдин агьалийри — вад вацра 6,2 литр спирт, Сахалиндин областда — 5,54, Карелияда — 5,51, Комида — 5,4, Мурманскдин областда — 5,4, Камчаткадин крайда — 5,02 литр…

Россияда, ички виридалайни тIимил ишлемишунал гьалтайла, Кеферпатан Кавказдин  Федеральный округ тафават­лу жезва. Чечнядин агьалийрикай гьар сада йиса — 0,07 л, Ингушетиядин — 0,1 л, Дагъустандин — 0,4 л Кабардино-Бал­кариядин агьалийри 0,5 л спирт ишлемишзава. Санлай Россия къачуртIа, ички  ишлемишунин кьадар виниз акъатзава. 2019-йисуз гьар са инсандин кьилиз  6,03 л маса ганатIа, 2022-йисуз — 6,41 литр спирт.

Инсан патал ички вуч я? Хийир ва я зиян? Хъсанвал ва я писвал?

2018-йисуз медицинадин авторитетный журналди, медицинадин международный тешкилатди, 600-далай виниз алимар, духтурар ва маса пешекарар желбна, 195 уьлкведа 16 йисуз кьиле тухвай ахтармишунрин нетижаяр чапна. Илимдин ва медицинадин 243 идарадин 512 алимди чпин гьакъикъи фикир малумарна: инсандин сагъламвал патал  виридалайни хъсан кар ички ерли ишлемиш тавун я. Инсанри лугьудай «культурнидаказ, юкьван жуьреда, тIимил-шимил хъвайила, ички менфятлу я» гафар гьа­кIанбур я. Ичкидикай инсандин сагъламвилиз са хийирни хкатзавач.

ИкI ятIани, дуьньяда ички квай шейэр акъудун тIимиларзавач. Ам коммерциядин кьилин метягьрикай садаз элкъвенва. Государствойрин карханайрилай­ алава яз, вири уьлквейра ички квай шейэр акъудзавай цехар, заводар агъзурралди ава. Абурухъ галаз женг чIугвазватIани, вишералди агал­за­ватIани, маса чкайра ачух хъийизва. Чинебан бизнес давамарзава.

ИкI тирвиляй «хъсан ички» (государ­стводин карханайри гьазурзавай) ва «пис ички» (чинеба акъудзавай) ибараяр арадал атанва. Авайвал лагьайтIа, ички хъсанди жедайди туш. Адакай бедендиз  хийир авач. Виш, кьве виш грамм эрекь, коньяк, чехир хъвайидалай гуьгъуьниз инсандин гуьгьуьл ачух жезватIани, ада са гьихьтин ятIани регьятвал, гьевеслувал гузватIани, им вахтуналди тир тапан гьисс, гьакъикъат я. Чи духтуррикайни «культурнидаказ, тIимил-шимил хъвазвай», ичкидикай бедендиз хийир хкатза­ва лугьузвайбур ава. Абур чебни гьа «культурнидаказ» хъсан эрекь, коньяк, чехир хъвазвайбур я.

Ша чун мад рекъемрал хквен. Виридуьньядин здравоохраненидин органи­зацияди гъизвай делилралди, ички себеб яз, Россияда гзафбур рекьизва. 2016-йисуз Россияда кьейи инсанрин 22 процент ичкидихъ галаз алакъа­лубур тир. Маса­ уьл­квейрикай рахайтIа, Молдавияда, Лит­вада, Белоруссияда и ре­къем 24-26 процентдиз барабар я. Яшдиз чIехи инсанрин кьадардал гьалтайлани, чи уьлкведа 11,6 процент инсанри ички ишлемишзава. Им лап гзаф я.

Ички ишлемишуникай, адан кьадарар тIимиларуникай ихтилат кватайла, чи са бязи инсанри ички квай шейэр гзаф акъудзавай Франция, Германия, Италия рикIел гъида. Эхь, анра лап фадлай ичкидин заводар кардик квай ва гилани абур тIимил туш. Европадин уьлквейрив гекъигайла, Россиядин агьалийрин 30 процент «секин алкоголикар» я. Абуру юкьван жуьреда, яни тIимил-тIимил гьар юкъуз хъвазва ва гьа идалди чпин сагъламвилиз еке зиян гузва.

Гьа са вахтунда чна фикир гун лазим я, ичкиди анжах ам хъвазвайдан беден харапIзавач, адахъ галаз алакъалу виридаз зиян гузва, абурун уьмуьрни бедбахт ийизва. Диде-буба датIана дердиник акатзава. Папан, аялрин уьмуьр перишанди жезва. Кьиникьрин дуьшуьшрал атайла, дишегьлияр хендедайриз, аялар етимриз элкъвезва, абурун кьисметриз чIуру патахъай таъсирзава. Де лагь, ихьтин дердисервилер низ герек я?

Малум тирвал, ички себеб яз, гзаф кьадарда тахсиркарвилерни арадал къвезва, хизанар чкIизва, аялар етим жезва, уьлкведин экономикадиз зиян хкат­зава. Гьафтеда 350-400 грамм ички­ ишлемишзавайдан сагъламвилихъ галаз кIвалахдай алакьунни квахьзава. Пешекарри гьисабайвал, абурун 10-15 процент алакьун квахьзава. Ида, санлай къа­чурла, уьлкведиз йиса 5 триллион манатдин зиян гузва. Имни, Виридуьньядин банкдин гьисабралди умуми ВВП-дин 1,5 процент я.

Уьлкведин здравоохраненидин делилралди, 2018-йисуз 48 агъзур касдин­ кьиникь ички ишлемишунихъ галаз ала­къалу­ хьана. И рекъемралди, цIуд йисуз агьалийрикай зур миллион кас хкатзава. Абурун чIехи пайни кIвалахдиз къабилбур, уьлкведин эко­номика вилик тухуник чпин зегьметдин пай кутаз жедайбур я. Гьайиф хьи, ички себеб яз, абур уьмуьрдивай хьана.

Эгер ички себеб яз арадал къвезвай тахсиркарвилерал акъвазайтIа, гьа­къикъат­ мадни чIуруди я. Пешекарри, эксперт­ри кьиле тухвай  ахтармишунри ва уьмуьр­дин гьакъи­къатди тестикьарзавайвал, йиса 13 агъзур­ авария жезва. Инсанар кьиникьихъ галаз алакъалу тахсиркарвилерин 80 процент ичкидилай аслу я. Уьлкведа дишегьлидал гуж гъалиб ийиз­вай тахсиркаррин са пайни пиянбур я. Къайдаяр чIурунихъ галаз алакъалу вири тахсиркарвилерин пудай са пай ички хъуникди жезва. Яшайишда тахсиркарвилерин 80 процентдин себебни пиянвал я.

Эгер чна ХХ асирдин 30-50 йисар рикIел хкайтIа, ичкидин дад чизвай дагъвияр лап тIимил авай. Дагълух хуьрериз чувудри Дербентдай, КIварчагъай маса гудай чехир гъидай. Туьквенриз эрекь са акьван хкизвайди тушир. Анжах 60-йисарилай гуьгъуьниз, жегьилар кIелиз, кIва­лахиз шегьерриз физ гатIунайла, гъилера пул хьайила, ички ишлемишзавайбурун кьадар гзаф хьана. Гьа вахтара вердиш хьайивал гилани давамарзава.

Дагъустандин госавтоинспекциядин къул­лугъчийри 22-сентябрдиз тешкилай­ рейд­дин вахтунда пиян 23 водителдивай­ пра­вояр вахчуна. Ички хъванвай води­телар­ себеб яз, рекьера аварияр жезва. 16-22-сентябрдин йикъара рекьера транспортдихъ галаз алакъалу 26 дуьшуьш (са пай пиянбур себеб яз) арадал атана. Нетижада 2 кас кьена, 36-даз тIарвилер гана. 23-29-сентябрдин йикъара 37 ДТП хьана, 6 кас кьена, 42-даз хасаратвал хьана.

Перишан делилри къалурзава хьи, ичкидикай я гьукуматдиз, я инсанриз са хийирни авач. Гьавиляй адавай яргъа хьун лазим я. Ичкидихъ галаз вердиш хьунал гьикьван фад эхир эцигайтIа, ­гьа­­к­ь­­ван хъсан я.

Нариман  Ибрагьимов