Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидован — 110 йис
Ихьтин келима вичин сурун къванцел — памятникдал атIуз тур чIехи арифдардин 110 йис тамам хьанва. Ам 1911-йисан мартдиз, Яран суварин сад лагьай юкъуз Ахцегьа дидедиз хьана.
Аламатдин кар я: Яраз вири тIебиатдик — накьварик, ятарик, набататрик, гьашаратрик, гьайванрикни къушарик цIийиз гьерекат ахкатзавайди хьиз, и юкъуз хайи писателдин саки вири эсеррани, эбеди саягъ яз, инсанриз къуллугъзавай тIебиатдин аламатар, руьгьдин гужлувал, гьунарлувал ава.
Инсанарни гьакьван жумарт, гъил, руьгь, рикI ачух къайгъударар яз чIехи хьун патал. Яни писатель тIебиатдинни инсандин ала-къайрин муракабвал, сирлувал хуьн патал, а къуватар кIелзавайбурун руьгьдив агакьариз датIана гьерекатда ава. Вичизни яратмишдай ашкъи, гуьгьуьллувал, къуватар алаз хьиз багъишиз хьайиди хайи чилин тIебиат тирдал шак алач. Гьавиляй писателдин вири яратмишунри хьиз, гьатта сурун къванцини тIебиатдин сагъвилиз, эбедивилиз къуллугъзава. Гуьмбетда, писателдин веси кьилиз акъудун яз, са гъилин капаш, ана (мекве) къушариз хъвадай яд кIватI хьун патал, ачухдиз тунва. Им суьгьуьрдин къуват, арифдардин зурба камаллувал тушни бес!
Писатель чи арадай акъатна гзаф йисар алатнава. 1974-йисуз ада и дуьнья туна, эбеди дуьньяда вичиз кIвал жагъурна. Амма адан ирс, руьгь, рикI, гьа вичи лагьайвал, чав гума.
Къияс Межидович Межидовакай чи девирдин гзаф писателри, алимри, ам чидайбуру марагълу келимаяр лагьанва, къиметлу къейдер кхьенва. Ингье бязибур.
Гьажи Гашаров, ДГУ-дин профессор. — Шаир ва драматург, камаллу гьикаятчи — писатель Къияс Межидовича вичелай гуьгъуьниз эдебиятдин девлетлу ирс тунва. Адан яратмишунра устадвилелди жергедин инсанрин къаматар ганва. Дагъвийрин адетар, абурун ахлакьдин гуьзел ерияр ачухарнава, хайи чилин гуьзелвал, гуьрчегвал къалурнава…
* * *
Расул Гьамзатов, Дагъустандин халкьдин шаир. — Къияс Межидов Ватандал гуьл хьанвай кас тир, адаз хайи чил, тIебиатдин къешенгвал гзаф кIандай. Анжах виридалайни артух адаз инсанар кIандай. Им лагьайтIа, адан яратмишунрин виридалайни гужлу тереф я.
* * *
Ханбиче Хаметова, Дагъустандин халкьдин шаир. — Ахцегьрин къадим хуьр — шегьер, алимрин, баркаллу рухвайринни рушарин Ватан хьиз, виринра машгьур я. А ксарин арада, экуь гъед хьиз, Къияс Межидован тIварни ава. Къияс халудин эсерри чи асирда пак гимнди хьиз ван авуна, адан яратмишунар несилрилай несилрал умудлу муьгъ кутазвай ядигаррив гекъигиз жеда…
* * *
Абдулла Даганов, Дагъустандин халкьдин шаир. — Къияс Межидов неинки са лезгийрин, гьакI аваррин, къумукьрин ва маса халкьаринни писатель я. Ам чIехи уьлкведин, адан кьегьал рухвайрин тIвар вине тур, гьамиша дуствилин пайдах мягькемдиз гъиле кьур гьикаятчи хьана…
* * *
Абдулкъадир Абдулатипов, филологиядин илимрин доктор. — Хайи лезги чIалан къешенгвилел, тIебиатдин сирерал ашукь хьанвай устаддин къелемдикай хкатай жанлу эсерар къе вузра студентри, мектебра акьалтзавай несилри чирзава, алимри абурай ахтармишунар кьиле тухузва. Адан эсерар Дагъустандин саки вири халкьарин чIалариз, сифте нубатда, чIехи урус халкьдин чIалаз таржума авунва…
* * *
Ихьтин камаллу келимаяр мад ва мад гъиз жеда. Абуру са кар кьетIендиз лишанламишзава: Къияс Межидов лезги чIалан лап успагьи заргаррикай сад, хайи чилин рангар, тавар, сесер, тIямар чIалан такьатрин куьмекдалди садрани чIуриз тежедай суьретра, нехишра, къашара тваз алакьай авторрикай сад я. Эгер дуьньядин литературадин устадрив гекъигиз хьайитIа, чаз Къияс Межидован хатIунин ажайибвал А.Чехован, М.Пришвинан, гьикаятдай ва драматургиядай жагъида. Лап еке, муракаб крарикайни, вилиз таквадай руьгьдин гьаларикайни рикI къарсурдай тегьерда кхьиз алакьун — кьетIен чешне, дережа я!
И жигьетдай Къияс Межидов чи гзаф гьикаятчийри ва драматургри, шаиррини чпин муаллим яз гьисабзава. Абурун жергеда тек са Ахцегьай Нариман Самуров, Назир Мирзоев, Абдурашид Рашидов, Дагълар Абдуллаев, Гьемдуллагь Бабаев ва гзаф маса ксар ава.
Къияс Межидова чи кIелдайбуруз “Дагълара”, “Лувар квай дустар”, “Зи гъвечIи дустариз”, “Дагъларин аялар” — гьикаяйрин кIва-тIалар, “Стхаяр”, “Дагълар юзазва”, “КIвачерик лувар квай Алуш” — повестар, “Ашукь Саид” (Хуьруьг Тагьирахъ галаз санал кхьей), “Урусатдин цуьк” — драмаяр, “Кьашкьа духтур”, “Дагъларин деринрин булахар” — романар, мад ва мад ктабар багъишнава. Яни чи милли эдебиятдин вири жанраяр аквадай хьтин дережайрихъ хкажна.
Къияс Межидован ирс вири дережайра ахтармишиз, чи аямдин кIелдайбуруз мукьва ийиз алахънавай профессор Гьажи Гашарова къейднавайвал, “Яратмишунрин тематикадин гегьеншвал, художественный эсерра къарагъарзавай месэлайрин важиблувал, фольклординни литературадин тежрибадикай устадвилелди менфят къачун, гьакъикъатдикай лирический, романтический ва реалистический къайдада суьгьбетар ийиз алакьун — ибур, шаксуз, Къ.Межидован писателвилин лишанар я… Адан яратмишунрин асул мана, кьилин идея инсанрин, халкьарин арада дуствал тестикьарун, инсанрин акьулдихъ инанмишвал къалурун я…”
Алимди писателдин яратмишунрин асул лишанар, суьгьбет ва образар, суьретар ва гьерекатар арадал гъунин, яни автор вахтуниз, уьмуьрдиз, тарихдиз, чкадин кьетIенвилериз вафалу хьунин жигьетар — техника ва технологияр гьихьтинбур ятIа, чаз мукьва авунва. Лезги гьикаят Къияс Межидован къелемдик гзаф терефринди хьанва. Романтикадихъ галаз фольклордиз хас фантастика, тIебиатдин шикилрихъ (живописдихъ) галаз санал инсандин руьгь ачухарзавай лирика, тарихдин вакъиайрихъ галаз санал аямдин гьакъикъат (реализм), кьисметрин женгчивал, абурун дурумлувал — драматизм санал ала.
“Кьашкьа духтур”, “Дагъларин деринрин булахар” — романра писателди халкьдин тарихдин дерин къатариз сиягьатнава, несилрин алакъайрин сагълам къуватар раижнава. И карди а эсерар дуьньядин классикадин жергейра твазва. Бажарагъдин аршни, заз чиз, гьа кар я.
Бажарагъдикай гаф кватайла, зи рикIел устад шаир Ибрагьим Гьуьсейнован са къейд хквезва: “Чун Махачкъалада, Буйнакский куьчеда, Госбанкдин дараматдин патав акъвазнавай. Къияс Межидова суьгьбетзавай. За яб гузвай. “Зигьин, талант, камал авай писатель, ацIай араба, фургъун хьиз, яваш-яваш фида. Фад гьалайтIа, арабадай — фургъундай пар аватда…
Зигьин, талант, камал авай писателдин фикирар, образар гьа пар хьиз я. Гьавиляй ам яваш-яваш, заландиз камар къачуз, фида. Ингье и чун кьвед хьиз…”
И гекъигунихъ гьакъикъат галайди гьар сада гьиссда. Бажарагъ авачиз, аршариз хкаж жез кIанибуру, гьа ичIи арабайри — фургъунри хьиз, ван ацалтна, къудгун жез, элягъ хъжез, гьерекатда, гьарайда… Анжах низ, куьз герек ятIа чидач а ичIи къални къиж…
Къияс Межидов яргъалди яшамиш хьанач — 63 йисуз и дуьньядал уьмуьр кьиле тухвана. 43 йиса аваз ам пенсиядиз экъечIна. Сагъламвилин гьалди адаз вичин прокурорвилин (юриствилин) пешедай кIвалах давамардай мумкинвал ганач. Къад йисуз яратмишунрал алахъна…
Къад йисуз яратмишнавай ирсиниз килигайла, писатель, къени сагъ яз, чахъ галаз, чи арада амайди хьиз жезва заз.
Писателди вичикай кхьенвай суьгьбетда (1973-йисан 3-август) акьалтIай четинвилера кьиле фейи вичин аялвиликай, ахпа жегьилвиликай, ахпани кIвалахай йисарикайни рикIиз таъсирдай тегьерда кхьенва:
“30 йисуз зун чарадан кумайра яшамиш хьана, хизан галаз. Гишинни хьана, мекьини. Тух тахьай йикъар тух йикъарилай вири уьмуьрда гзаф хьана…”
Ихьтин келимайри чун писателди кьилиз акъуднавай кардин зурбавилин гъавурда мадни хъсандиз твазва. Суьгьбетдин эхирдай генани лагьанва: “Буба Межид гьамиша Бакудин фяле хьана. Чарадан никIер кирида кьаз, гьанра салар цаз, дуланмиш хьайи йисарни гзаф я. Диде кIвалин кайвани тир…
Заз хайи хуьруьнбуру чил гана, гьанал са гьалдин кIвалер эцигна. Исятда гьа кIвалера яшамиш жезва. Зи яшайиш эхиримжи йисара эхи жедайвал са гьал хъсан хьанвай. Амма чандин сагъвал авачирвиляй а къулайвилерикайни дад амач…”
Вичин уьмуьр заланвилерани туькьуьлвилера кьиле фенатIани, гьич са эсердани писателди кIелзавайдав туькьуьл фикир агудзавач. Им бес кьегьалвал тушни!
Кьилдин кьегьалвал адан шиирри, манийри, драмадин эсерри арадал гъанва. Фадлай а чIалари халкьдин манийри хьиз ванзава. Драмадин эсерар чи милли театрдин Къизилдин фондуна гьатнава.
Къияс Межидова вич, халкьдин писатель-гьикаятчи тирди субутайди хьиз, шииратдани халкьдин руьгьдиз мукьва, чIалан михьивал, дуьзвал, девлетлувал хуьзвай шаир тирдини раиж авуна. И кар адан лирикадай, иллаки сатирадинни юмордин эсеррай артух хкатна чир жезва.
Ингье мисалар:
Пияндиз сада вегьена кьада,
Ярх жедайла вич, дал къавахдин тар.
Беден хуьз тежез, экъуьгъна ада,
Тахсиркар кьуна гьич авачир гар…
(“Пиянди ва тар”)
Гьихьтин тарс я пиянискайриз!.. Лап куьруьз, амма бейнида акьадайвал лагьанва.
* * *
— Лопатка къачу! КIвалахна кIанда…
— Азарлу я зун, цIай ава чанда…
Яргъан чIугуна кьилел женжелди.
— Яда! ТIур къачу! Рекъизва хуьрек.
— Белли, гьазур я! Зун я ваз куьмек!
— Заз чиз, вун я къе бейгьал, пис, нахуш!?
— Къачузвайди тIур я, лопатка туш…
Ингье квез са куьруь суьгьбетда муьфтехуррин гьакъикъи руьгь ва суфат гьихьтинди ятIа лап хъсандиз рангламишнава. Гафариз — куьруь! Метлебдиз — дерин!
Камалэгьли СтIал Сулеймана икI истемишайди я жегьил шаирривай. Къияс Межидова лагьайтIа, и шииррин ктабдин (“Муьгьуьббатдин къеле”. М-кала, ДКИ. 2015) сифте гафуна шаир Арбен Къардашани къейднавайвал, вичин сифтегьан шаирвилин тарсар СтIал Сулейманавай ва Алибег Фатаховавай къачунай.
Чи гъилевай эсеррай аквазвайвал, Къияс Межидова вичин муаллимрин тарсар вижевайдиз кьунай. И кар и ктабда гьатнавай “Къалгъандин цуьквер ва руш”, “Къуьрер ва газарар”, “Керекул ва гамиш”, “Къведни пехъ”, “Тум галай СикI” ва маса баснийрини субутзава.
Къияс Межидовалай гуьгъуьниз баснядин жанр лезги шииратда шаир-сатирик Жамидина лап вини дережадиз акъудна.
Гилан авторрин ктабрай дигмиш хьанвай басняяр кьериз-цIаруз гьалтзава. Амма и жанр халкьдин сивин яратмишунриз лап мукьва я, гьакьван адахъ кIелзавайбур патал игьтияжни ава.
Къ.Межидован “Масан”, “Камал буба”, “Чи кIвалин нуькIер” поэмаярни фикир желбдай, чеб уьмуьрдин тарсари арадал гъанвай важиблубур я. Абурухъ чи аямдин кIелзавайбур, иллаки мектебрин аяларни вузрин студентар патал чIехи метлеб ава. Абуру писателдин яратмишунрин икьван чIавалди ачух тавунвай хел хъендикай хкудиз куьмек гузва.
Вич лагьайтIа, гзаф сабурлу, абурлу, гьуьрметлу, хатурлу инсан, камаллу насигьатчи, муаллим яз чи рикIел алама. Инлай кьулухъни аламукьда…
Мердали Жалилов
