2021-йисуз чна лезгийрин зурба алим ва общественный деятель Гьажибег Гьажибегов дидедиз хьайидалай инихъ 120 йис тамам хьунин юбилей къейдна. Ада 1928-йисуз тешкилай “ЦIийи дуьнья” газетдин цIи 95 йис я. И вакъиайрихъ галаз алакъалу яз чна, вичин вири къуват, бажарагъ эцигна, чанни къурбанд авуналди, лезги кхьинар, литература арадал гъайи, чи халкь уяхарна, ам вири дуьньядиз машгьур авур къагьриман мад сеферда рикIел хкизва. Къуй чир хьурай лезгийрин алай аямдин несилдиз вичин вахтунда гьихьтин четин гьалара ва вуж себеб яз арадал атанатIа къе чна ишлемишзавай лезги кхьинар ва литературадин чIал.
Гьажибег Гьажибегов 1902-йисан 11-мартдиз Ахцегьрин хуьре Бакуда нафтIадин мяденрин фялевал авур Агьмедханан хизанда дидедиз хьана. 1912-йисуз бубади ам Ахцегьа урус мектебдик кутуна. Сифте диде Муминат, ахпа буба кечмиш хьуникди 1917-йисуз кIелун гадарна, ам девлетлуйриз батраквал авуниз мажбур хьана. Советрин властдин къулайвилер себеб яз, ада 1920-йисуз Темир-Хан-Шурада кIелун давамар хъувуна. Ана ам наркомземда кIвалахал акъвазна, компартиядин жергейрик экечIна, вич кар алакьдай жегьил тирди малумарна. 1923-йисуз республикадин руководстводи Москвадин фялейриз пишкешар гваз физвай “Яру поезд” хуьзвайбурун дестедик кваз Гьажибег Свердлован тIварунихъ галай Коммунистический университетда (уьлкведин сифте партшкола) кIелун патал меркездиз рекье туна. 1926-йисуз анаг агалкьунралди куьтягьна, ам РагъэкъечIдай патан халкьарин илимдинни ахтармишунрин институтдин аспирантурадик экечIна.
Вичин къанажагълу уьмуьрдин еке пай Гьажибег Гьажибегова, малум тирвал, лезгийринни табасаранрин кхьинар туькIуьруниз гана. “Дагъустанда кхьинар туькIуьрунин месэла асантди тушир, — рикIел хкизвай А.Ф.Назаревича, — гьеле 1923-йисуз зун вичин вири уьмуьр гьа и метлебдиз бахш авур касдихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Ам Гьажибег Гьажибегов тир”.
Гьажибег Гьажибегован еке агалкьунрикай сад ам я хьи, ада гьа макъамда, 1925-йисуз, меркездин са жерге вузра кIелзавай лезги студентар яратмишунрин, чIаланни литературадин месэлайрал желбна, илимдинни яратмишунрин кружок тешкилна. Кеферпатан Кавказдин этнографиядин ва милли культурайрин комитетдин къвалав кардик кутур а кружокдик Юсуф Герейханов, Камалудин Гьамзабегов, Мегьамед Исакьов, Агьмед Тагьиров, Зияудин Эфендиев, Шагьабудин Мейланов, Исамудин Урдуханов, Хасбулат Аскар-Сарыджа, Сейфудин Шихалиев, Шагьбаз Шайдабегов, Гамиль Муртузалиев, Салигь Мусаев ва масабур квай. Милли алфавитдин проектдин гьакъиндай меслятар абуру советрин зурба кавказовед – лингвист, филологиядин илимрин доктор, уьлкведин кхьинар авачир халкьариз алфавитар туькIуьрдай профессор Л.И.Жирковавай (1885-1963) къачузвай.
Кружокдин макьсаддин гьакъиндай меслят авун яз, Гьажибега чпин тешкилатдин членрин мецелай ДагЦИК-дин председатель Нажмудин Самурскийдиз чарар кхьена. Абурукай сада ихьтин гафарни авай: “…КIвалах чна гаталди чинебадаказ тухуда, гаталай кьулухъ ачухдаказ ва еке ашкъидалди давамарда”. Гуьгъуьнлай, 1937-йисуз, и чар хаинрин гъиле гьатна. Ам кхьей Гьажибеговни, къачур Самурскийни буьгьтенрик акатна, гуя миллетбазвилин тахсир субутардай делил яз гьисабна, абур дустагънай.
Лезги кружокдин 1925-1926 йисарин кIвалах акьван бегьерлуди тир хьи, адакай 1932-йисуз Москвада чапнавай “Литературадин энциклопедияда” кхьенвай: “Лезги кхьинрин тарихда мадни са кар къейд авуна кIанда — адан нетижа яз, латиндин графикадин бинедаллаз лезги чIалан практикадин алфавитдин проект галай брошюра чапна”.
Эхь, лезгийрал а чIавуз, кхьинринди ва литературадинди яз, туьрк чIал илитIзавай (1923-йисуз партиядин Дагобкомди гуя дагъвияр савадлу авун патал “О языке и национализации советского аппарата” лугьудай, Дагъустандин халкьар патал сад тир туьрк чIал арадал гъун герек тирди истемишзавай, халкьдиз акси къарар кьабулнавай) гьукумдаррин хура акъвазна, лезги графика, кхьинар арадал гъун чи халкьдин милли идентичность, яни вичин къадим чIал, адетар, культура авайди гьиссун, аннамишун патал лап важиблу, гьа са вахтунда текдиз бажармишиз тежер лап чIехи месэла тир. Гьажибег Гьажибегов и кардин гъавурда хъсандиз авай, гьавиляй ада, мумкинвиликай менфят къачуналди, кичIе тахьана, жуьрэтна. ЧIалан гьакъиндай Дагобкомдин къарардиз жаваб яз, Гь.Гьажибегова “Ликвидация безграмотности или самообман” макъала кхьена, раижзава. Месела, ана ихьтин фикир ава: “Инанмишвилелди тестикьариз жеда, Дагъустанда Советрин властдин 7 йисан къене къуватар, такьатар серфзаватIани, лезгийрин арада савадсузвал тергунин нетижаяр чна гьиссзавач. Вучиз лагьайтIа, халкьдин савадсузвал тергунин кIвалах ина лезги ваъ, туьрк чIалалди кьиле тухузва. Ихьтин шартIара савадсузвал тергунин пунктар туьрк чIал чирунин школайриз элкъвезва. Чи фикирдалди, ихьтин гьалдай экъечIунин анжах са улам ава — СССР-дин вири халкьари ийизвайвал, халкьдин савадсузвал дидед чIалалди тергун…”.
(КьатI ама)
Дашдемир Шерифалиев
