Чпин хайи чIалар зайиф гьалда авай ва я квахьунин хаталувилик акатнавай гзаф халкьари, гьа жергедай яз лезгийрини абур амукьун патал чараяр аквазва. Гьар жуьре мярекатар, акъажунар, олимпиадаяр тешкилуналди, жегьил несилдиз чIал кIанарунин, чирунин алахъу­нар ийизва. Дуьньядин халкьарин хайи чIаларин йикъаз ва Мегьарамдхуьруьн районда малумарнавай Лезги чIалан йисаз талукьарна, 23-февралдиз Ярагъ-Къазмайрал, шадлухрин «Лезгинка» залда, «Хайи чIални меденият хуьнин рекьер» лишандик кваз кьиле фейи республикадин дережадин сад лагьай гегьенш форумдин макьсадни, адан тIварцIяй чир жезвайвал, чIал ва милли меденият хуьнин ва машгьурунин рекьер жагъурун, и жигьетдай важиблу са жерге месэлаяр гъиле кьун я.

Мярекат Лезгийрин милли меденият­дин федеральный автономияди (ФЛНКА) ва Ме­гьарамдхуьруьн райондин администрация­ди тешкилна. Ана РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель, филологиядин­ илимрин кандидат Нариман Абдулмутали­бова, РД-дин милли сиясатдин ва динрин­ крарин рекьяй министр Энрик Муслимо­ва, ФЛНКА-дин президент Васиф Гьасанова­, Мегьарамдхуьруьн райондин­ кьил Фарид Агьмедова, Россиядин журналистрин союздин Дагъустандин отделе­нидин предсе­датель, «Лезги газетдин» кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимова­, районрин образованидин управленийрин начальникри, муаллимри, методистри, жемиятдин деятелри, писателри, журналист­ри, блогерри ва масабуру иштиракна. Санлай къачурла, залда 700-далай гзаф ксар кIватI хьанвай.

Мярекат ФЛНКА-дин векил, журналист Гьуьсен Шагьпазова ва «Вахтар ва инсанар» передача тухузвай тележурналист Владик Батманова кьиле тухвана. Сифте гаф Фарид Агьмедоваз гана. Ада вирибуруз гьам Ватан хуьзвайбурун югъ, гьамни хайи чIалан сувар мубаракна.

— Мумкинвилерикай менфят къачуна­, чна цIинин йис лезги чIаланни литературадинди яз малумарнава. Иниз килигна, хайи чIал хуьнин, адан гележегдиз къуват гунин мураддалди райондин образованидин идарайра са жерге мярекатар кьиле тухун фикирдиз къачунва. Вахтуни къалурзавайвал­, чIалан важиблувал зайиф хьунихъ вичин себебарни ава. Мектебар акьалтIарна, чи жегьилар, кIелунар давамариз ва я кIва­лахариз, уьлкведин жуьреба-жуьре шегьерриз физва. Анра абур лезги чIалавай яргъа жезва. Им чи чIалаз пис патахъай таъсирзавай делилрикай сад я… — лагьана ада.

Ф. Агьмедова алава хъувурвал, чIал хуьн ва чирун патал герек тир шартIар тешкилун чи гьар садан хиве авай везифа я. И жигьетдай ада ФЛНКА-дин регьберди тухузвай кIвалахдик къуьн кутаз гьазур тирдакай лагьана.

— Саламалейкум, играми дустар! Сифте нубатда заз и йис лезги чIаланди яз малумарнавай, чун и мулкарал кьабулнавай райондин регьбер Фарид Загьидиновичаз чухсагъул лугьуз кIанзава, — лагьана ФЛНКА-дин кьил Васиф Гьасанова. — Чи чIалакай, халкьдикай фикирзавай куьн вири сагърай! Кьве йис идалай вилик ФЛНКА-дин кьилиз хкягъайдалай кьулухъ за важиб­лу кьве месэла вилик эцигна: сад лагьайди — кьве чкадал пайнавай лезгийриз талукьди, муькуьди — чи чIал хуьниз. Азербайжандинни Россиядин сергьят ахъаюн патал чна кьве патазни чарар кхьизва, амма жаваб анжах Россиядин патай гузва… ЧIалаз талукь яз лагьайтIа, чна гъиле кьунвай ва куьмек гузвай проектарни ава, чун галачиз жегьилрини цIудралди еке проектрик кьил кутазва, алакьдайвал крар ийизва. Амма, гьайиф­ хьи, абуру чаз кIандай хьтин нетижаяр гузвач. Гьавиляй чна, къуватар садна, элна-мелна, кIвалах кьилиз акъудун лазим я. Гьавиляй чна къенин мярекатдиз аялрин бахчайра, мектебра кIвалахзавайбуруз, жемиятдин векилриз, сиясатчийриз, карчийриз эвернава. Гьар сада чIал хуьниз куьмек гун важиблу я… Дидеяр гъвечIи чIавалай аялрихъ галаз хайи чIалал рахаз хьайитIа, чи арайра чIал чин тийидайбур жедач.

В.Гьасанова лезги районра авай аялрин бахчайра сифте чкадал лезги чIал эцигун герек тирди лагьана. ГьакIни къейд авурвал, ФЛНКА-ди цIи «Яндекс Таржумачидиз» лезги чIал акъудунин чIехи проект гъиле кьунва. Йисан эхирдалди и проект тамамарда. Гуьгъуьнлай ада районда 2025-йис лезги чIаланди яз малумарунай Ф.Агьмедовав чухсагъулдин чар вахкана.

Гаф РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель Н.Абдулмуталибоваз гана.

— Гьуьрметлу юлдашар, квез и чIаван хийи­рар хьурай! Эвелни-эвел за квез Ватан­ хуьзвайбурун югъ мубаракзава. И межлисда­ авай гьар са инсан чи Россиядин векил я. Гьар сад жуван везифаяр дуьз тамамариз алахъайтIа, имни ватан хуьн лагьай чIал я. ЧIал хуьнни Ватан хуьнин лишанрикай сад я. Чна бубайрилай атанвай ирс, адетар хуьзва. Къенинди гурлу мярекат я…

Чаз аквазва хьи, гьар санай къе, и мярекатда иштиракиз, чи ватанэгьлияр хтанва. Гьар сада чпиз чIалаз талукь мярекатра иштиракиз кIанзавайди къалурзава. Алай девир глобализациядин, технологийрин месэлайрихъ галаз алакъалуди я. Иниз килигна, чун хьтин халкьариз хайи чIал хуьнни четин жезва. Вучиз лагьайтIа кьве патал пай хьанва чи халкь. Месэлаяр тIимил туш, гьукуматдин кьилдинвилер ава, гьабурузни фикир тагана жезвач. Чи патара ийизвай кIвалахар зурбабур тирди чаз аквазва. Къе ФЛНКА-ди гьазурнавай и мярекат  вири патарихъай хъсанди я. И тешкилатдин векилриз, гьакIни Мегьарамдхуьруьн райондин администрациядиз, кьиле Фарид Загьидинович аваз, чухсагъул лугьуз кIанзава. И йис чIалаз талукьди яз тестикьарун баркалла къвезвай кар я. Ихьтин  мярекатар неинки Мегьарамдхуьруьн, гьакI маса районрани тамамдиз, кьил-кьилеллаз кьиле тухвана кIанда. Чнани СтIал Сулейманан районда 10-октябрь Лезги чIалан югъ яз кьабулнава. Мегьарамдхуьруьн районда чIалан йисан нетижаяр кьадайла эверайтIа, чнани иштиракда. Ихьтин мярекатра сада муькуьдалай чешне къачун хъсан я… ЧIалан месэлайрикай рахайтIа, гьелбетда, абур тIимил авач. ЧIалан алимри, чи агьалийри, санлай халкьди аялрал чIал агакьарун, абуруз адан гуьрчегвал чирун патал алахъунар авуна кIанда. Чи чIал къадим чIаларикай сад я. ЧIал чир хьунал вирибуру дамахна, ам къвезвай­ несилрал агакьарна кIанда. Дегишвилер тваз хьайитIани, абур, чIалан къайдайрал амална, кьилиз акъуд­на кIанда. ГьакI вуч кIан­да­тIани хьурай лагьана авун дуьз туш. Гзаф дуь­шуьшра чал къалп, чIалаз, чIалан тарихдиз талукь тушир, бязибуру чпи-чпиз туь­кIуьр­навай фикирар гьалтзава. Чи эвелимжи месэла авай чIалан гьал хуьн, литература­дин чIалал вири тупламиш хьун, нугъат­рин кьетIенвилерни кьилдинвилер гьисаба­ кьун, абур раижун, чIалан хцивални маналу­вал хуьн ва акьалтзавай несилрал агакьарун я. Гьайиф хьи, гзаф аялар, жегьилар хайи чIалал рахазвач. Жуван чIалал рахаз чир хьун дебдиз элкъуьрун лазим я, — лагьана ада.

Н.Абдулмуталибова алава хъувурвал, чIал хуьнин жигьетдай дишегьлийриз артух къуват гана кIанда. Гьабур хайи чIалал рахаз хьайитIа, чIал амукьда. Алимди къейд авурвал, ФЛНКА-ди хайи чIал чирун патал кьиле тухузвай проектар чи халкьдин векилар яшамиш жезвай вири чкайра раижун лазим я. Ада Сирияда, Туьркияда, Къазахстанда, Къиргъизистанда ва масанра яшамиш жезвай лезгияр мисал яз гъана.

Рахунрин эхирдай ада лезги чIал, меденият хуьник, ктабар акъудуник къаюмвилин пай кутазвай «Иман» фондунин регьбер Фируза Керимовадиз, «Умуд» фондунин регьбер Имам Яралиеваз сагърай лагьана.

Мярекатдал РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министр Энрик Муслимовани метлеблу рахунар авуна.

— Саламалейкум, гьуьрметлу юлдашар!­ Къе Ватан хуьзвайбурун югъ я. За квез вирибуруз сувар мубаракзава. Исятда Россияди кьиле тухузвай махсус женгерин пуд йис тамам жезва. И женгерани­ чи хал­кьари­, кьил винизна, иштиракзава. Да­гъус­тан­вийрикай 14 кас Россиядин Игит ла­гьай тIварцIиз лайихлу хьанва. Абурун жер­геда­ чи халкьдин векиларни ава. Маса са респуб­лакадихъни икьванбур авач. Ида чи халкьар женг чIугваз алакьдайбур тирди къалурзава. Къе лезги чIалан мярекат кьиле тухунни ватан хуьниз барабар кIвалах я. ЧIал неинки рахун патал ишлемишзавай алат, гьакI ам халкьдин тарих, адетар ва къилихар къалурзавай такьатни я. Эгер чна истяда инал ацукьнавайбурувай квез куь хайи чIал хуьз кIанзавани, лагьана хабар кьуртIа, чпин аялриз, хтулриз лезги чIал чир хьана кIанзавач лугьудай садни жедач. Бес чIал хуьн патал куьне вуч ийизва лагьана кьвед лагьай суал гайитIа, чIехи паяри гудай жаваб «са шейни» жеда. Абурувай вуч жеда, абуру вуч авун лазим я? Гьелбетда, сифтени-сифте жуван кIвале куьрпейрихъ галаз дидедин чIалал рахана кIанда. Гзафбуру аялриз «мама» лагь лугьузва. ИкI хьайила квахьзавайди я чIал. Чун урус чIалаз аксибурукай туш. Амма чаз чи диде-бубайри чирнавай чIал квадардай ихтияр ни ганва? — лагьана министрди.

Э. Муслимова ФЛНКА-дин президентди гъиле кьунвай кардин важиблувал кьетIен­да­каз къейдна. Ада Васиф Гьасановаз, Фа­рид­ Агьмедоваз чухсагъул малумарна ва Лезги чIалаз талукьарнавай йисуз гьар жуьре мярекатар кьиле тухудай шартIар рес­пуб­ликадихъ авайди къейдна. Кьилди­ ­къа­чуртIа, ада милли чIаларал газетар, жур­­на­лар, ктабар акъат­завайди, театрар кар­дик квайди къейдна. Бязи нукьсанар, гьялна кIанзавай месэлаяр авачиртIа, адан фикирдалди, ихьтин мярекатни кьиле тухунин лазимвал жедачир.

Мярекат кьиле тухвай Гьуьсен Шагьпазова къейд авурвал, жегьилриз чIал чирунин мураддалди гъиле кьунвай проектрикай сад «Чешмейрихъ хтун» я. Адан сергьятра аваз, Кьиблепатан Дагъустандиз патарилай хквезвай аялриз лезги чIал чирдай кIватIалар арадал гъидай фикир ава. «Ихьтин кIвалах кьилиз акъудун патал виридан къуватар сад авуна кIанзава. Гьар са хуьре, мектебда лагерь ва я кIватIал кардик кутуна, гьанра хуьруьн аяларни патарилай хтанвайбур санал чи медениятдинни чIалан юкьва жедайвал. Чна ина авай вири районрин кьил авайбурувай, депутатривай, мектебрин директорривай, муаллимривай, хуьрерин мискIинрин имамривай… нивай вуч куьмек гуз жедатIа, къуьн кутун тIалабзава. Санал кIвалахна кIанда», — лагьана ада.

Алава хъувурвал, ФЛНКА-ди са шумуд йисуз «ЧIехи бубайрин ирс» форум кьиле тухвана ва цIинин октябрдизни тешкилдайвал я. ЧIалахъ галаз алакъалу крар кьилиз акъудун патал тешкиллувилин комитет арадал гъана, октябрдиз кьиле фидай мярекатда йисан къене и хиле тамамарай кIвалахрин нетижаяр кьадайвал я.

Гьуьсен Шагьпазова къейд авурвал, «Янд­екс Таржумачида» гьелелиг Дагъус­тандин халкьарин са чIални авач. 100 агъзур предложение лезги чIалаз таржума авуна, «Яндексдин» кьиле авайбурал агакьарда ва гележегда нейросетдин куьмекдалди урус чIалай лезги чIалаз текстер таржума ийидай мумкинвал жеда. ФЛНКА-ди жегьилрин арада чIал машгьур хьун патал мад са шумуд итижлу проект гъиле кьунва.

«Лезги газетдин» кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимова редакцияди хайи чIал хуьнин рекье кьиле тухузвай алава кIва­­лахрикай куьрелди ихтилатна. Кьилди­ къа­чуртIа, меценатрин, карчийрин куьмек­дал­­ди мектебра кIелзавайбурун арада олимпиадаяр, шиирар кIелунай акъажунар, студентрин арада конкурсар кьиле тухузвайдакай, лезги чIалал передачаяр тешкилзавайдакай ихтилатна.

— Саламалейкум, гьуьрметлу лезги жемят! Къуй вирибурун кIвалера гьуьрмет-хатур ва берекатар хьурай! Къуй гьар са лезги хизанда жуван чIалал рахазвай бицIекрин ван хьурай! — лагьана М.Ибрагьимова. — Инал рахай гьуьрметлу мугьманри хъсан гафар лагьанва. «Лезги газетдин» редакция­дин коллективдин асул везифа газет чапдай акъудун ва кIелзавайбурал агакьарун я. Чна, редакциядин коллективди, чи чIални меденият хуьнин рекье хейлин серенжемрик кьил кутазва. Авайвал лугьун, муькуь миллетрин редакцийра ихьтин кIвалахар кьиле тухузвач. Конкурсра тафаватлу хьайи аялриз пулунин пишкешар гун патал мумкинвилер авай карчийри, меценатри куьмек гузва. Аллагьдиз шукур, гьахьтин ватан­эгьлияр чахъ авазва. Гьар йисуз чна Махачкъала ва Каспийск шегьеррин мектебра кIелзавайбурун арада олимпиада тухузва, хъсан чкаяр кьур ученикриз ва абурун муаллимриз пулунин пишкешарни гузва. ЦIи чна сифте яз Дербент шегьердани Алкьвадар Гьасанан тIварцIихъ галай медениятдинни марифатдин макандин куьмекдалди ихьтин олимпиада тешкилна. Нетижада гьам аялрик, гьам муаллимрик руьгь акатзава.

Къейд авурвал, ДГУ-динни ДГПУ-дин филологиядин факультетра кIелзавай лезги студентрин арада кьиле тухузвай публицис­тикадин конкурсни ФЛНКА-дихъ галаз санал гъиле кьунвай мярекат я.

М.Ибрагьимова «Лекьрен муг» этнола­гердин кьил Садикь Гьасанован тек­лифдалди «Лезги газетдин» редакцияда лезги чIалан онлайн курсар кардик кутунвайдакай ва 4-5 уьлкведа авай лезгийри чпиз чIал чирзавайдакай ихтилатна. «Маса регионра авай гзаф лезгийри чпин аялриз хайи чIал чирдай ктабар авач лугьузва. И кар фикирда кьуна, чна, зани зи замес­титель Куругъли Ферзалиева «100 тапшуругъ» ва «Лезги чIал чирин» ктабар акъудна. Къе а ктабрин куьмекдалди хейлин аялри чIал чирзава. Чи гъиле маса проектарни ава. Кьилди къачуртIа, хайи чIалан кабинетар патал махсус плакатар туькIуьрдай ва аялар патал шикилар галай гафарган гьазурдай фикир ава», — алава хъувуна ада.

М.Ибрагьимов лезги чIал хуьнихъ галаз алакъалу тIал алай са шумуд месэладални кьилди акъвазна, бязи теклифар гана. Ада вирибуру (шаирри, мухбирри, редакторри, алимри…) хайи чIалан орфографиядин къайдайрал амал авун важиблу тирдакай лагьана. Вучиз ятIани, бязибуру кьасухдай гафар чIурукIа кхьизва. Мисал яз, ада и мукьвара Дагъустандин халкьдин шаир, филологиядин илимрин доктор Фейзудин Нагъиева туькIуьрна, чапдай акъуднавай СтIал Сулейманан шииррин кIватIал гъана. Адан жилдинал «дуьнья» гафуникай «дуьнйа» хьанва. Эгер гьар са къелемчиди вичин «хсуси орфография» кардик кутуртIа, чIал шудургъадиз элкъведа!..

М. Ибрагьимован фикирдалди, лезги чIа­­­лан муаллимриз талукь яз Кьиблепатан Дагъустанда алава яз «Хайи чIалан виридалайни хъсан муаллим» кьилдин конкурс кьиле тухун ва гъалибчидиз агъа кIан 100 агъзур манатдин кьадарда аваз пулунин премия гун герек я. Ада хъсан теклифар мадни гана: мектебра лезги чIалан тарсар эхиримжибур яз эциг тавун; орфографиядин комиссия арадал гъун; хайи чIаларай чарасуз яз ОГЭ ва ЕГЭ вахкун; милли чIалал акъатзавай газетарни журналар вирибуру кхьин.

Форумдал Гь.Шагьпазова чи машгьур шаир, «Самур» газетдин кьилин редактор, композитор Седакъет Керимовади ракъурнавай тебрикдин гафар кIелна.

Нубатдин гаф жемиятдин деятель, лезги чIаланни медениятдин гьар са мярекатдик къуьн кутазвай Садикь Гьасановаз гана. Ада чIал хуьн патал вирибуру чпин пай кутун герек тирди къейдна. ЧIалан дережа хкажун патал гьар юкъуз гьам бахчада, гьам мектебда, гьам хизанда лезги чIал ишлемишна кIанзава. Ада мад са хъсан теклиф гана: интернетдин майданарни лезги чIалаз талукь, лезги чIалал кхьенвай, раханвай контентдив ацIурин.

Гуьгъуьнлай С.Гьасанова вич кьиле аваз арадал гъайи «Лекьрен муг» милли лагердикай авай хийирдикайни ихтилатна. Ада къейд авурвал, цIинин гатуз лагерди мадни гзаф аялар кьабулдайвал я.

Мярекатдал чпин фикирар мад хейлин мугьманри лагьана: журналист, политолог Ханжан Къурбанова, Дербент шегьердин музейдин къуллугъчи Гуьлпери Шабановади, Ахцегь райондин образованидин управленидин начальник Халидин Эльдарова,  диндин пешекар Шамил Рагьманова, Дагъустандин халкьдин шаир Сажидин Саидгьасанова, Краснодардай хтанвай мугьман, жемиятдин деятель Азим Къазиева,  Ставрополдай хтанвай, форум тешкилуник пай кутунвай Гьажи Жалилова, писатель,  филологиядин илимрин кандидат Абил Межидова, блогер Олесья Хановади, жемиятдин деятель, форум тешкилуник пай кутунвай Самур Алиева ва масабуру.

Мярекатдин асул пай куьтягь хьайидалай кьулухъ Гь.Шагьпазовани М.Ибрагьимова форумдиз талукь къарар кIелна.

Гуьгъуьнлай суфрайрал лезги тIуьнар атана. Сегьне Мегьарамдхуьруьн райондин медениятдин хилен къуллугъчийрин, искусстводин мектебда кIелзавайбурун, манидаррин, шиирар кIелдайбурун ихтиярда гьатна. Абуру тамамарай манийри, гьиссералди кIелай ватанпересвилин шиирри мярекатдин иштиракчийрин руьгь хкажна.

Эхирдай жемиятдин деятель, форумдал къарагъарнавай месэлаяр гьялуник къуьн кутазвай Самур Алиева разивилин келимаяр лагьана: «За Герейхан, Гьажи, Васиф, Суфьян стхайриз, «Рычал-су», «Шалбуз» фирмайрин чIехибуруз сагърай лугьузва. Райондин кьиле авайбурулай, гьа жергедай яз райондин кьилин заместитель Марта Абдуллаевадилай гзаф рази я».

Къейд ийин, форум жедалди вилик «WhatsApp» мессенджерда арадал гъанвай «Лезги къамат» кIватIалда гзафбуру виликамаз чпин фикирар малумарна, веревирдер авуна, ватанпересар кар алай месэлайрал желбна.

Форумдин тешкилатчийрин, адак къуьн кутур са жерге ватанэгьлийрин рикIерин сидкьивални гьевеслувал акурла, за и мярекатдихъ хъсан нетижаяр хьуник умуд кутазва. Вилик фирай чи халкьни, чIални!

Куругъли  Ферзалиев

(Шикилар ягъайди — Санидин Бухсаев)