Дуьньядин махлукьатдик секинсузвал, къалабулух кутазвай, гележегдихъ инанмишвал квадарзавай крар, гьерекатар, вакъиаяр тIимил жезвач. Алай вахтунда алемдин вири халкьар коронавирус лугьудай тIугъвал­ди­кай ва адан штаммрикай икрагь хьанва. Адан гьужумдик, таъсирдик хаталу маса гьерекатарни рикIелай фенвай хьиз ава. Амма инсанрин рикIер къарсатмишдай тахсиркарвилер, терактар, жегьилрин, жаванрин кьилер акадарзавай таблигъат акъвазарнавач. Абур ара-ара гагь сана, гагь масана давам жезва. ГьакI чи уьлкведани, республикадани.

Терроризмдин, экстремизмдин вилик пад кьадай ва гьа ихьтин идеология гваз майдандиз экъечIзавайбурун чилина гьатзавай жегьил чанар хуьдай гзаф серенжемар, мярекатар тухузва чи уьлкведа ва республикада. Идан нетижа яз, малумариз жеда: Россияда эхиримжи кьве йисуз терактар хьанвач. Им еке агалкьун я. Амма им тахсиркарвилериз, террористрин идеологиядин гафуна гьатна, общество патал зиянлу крар авуниз, халкьдиз зиян гуниз, ислягь инсанар чпин лишандик кутуниз кьил язавайбур амач, авач лагьай гаф туш.  И кар чаз виле­ралди аквазва. Жегьилрин кьилер акадарзавайбуру терроризмдин цIийи къайдаяр, жуьреяр жагъурзава. Абурун аксина гьикI акъвазда? Социальный сетра гегьеншарзавай зиянлу таблигъатдихъ галаз гьикI женг чIугвада? Акьалтзавай несил чIуру завалдикай, зулумдикай гьикI хуьда? И суалриз жавабар жагъурунин мураддалди Каспийск ше­гьер­да РД-дин печатдин ва информациядин министерстводи тешкилнавай илимдинни тежрибадин межрегиональный конференция кьиле фена. “Терроризмдин цIийи жуьреяр алай аямдин жемятдин аксина” тIвар ганвай мярекатда алимри, гьукуматдин, къайдаяр хуьдай органрин векилри, СМИ-рин руководителри, журналистри ва теклифнавай маса ксари иштиракна.

РД-дин печатдин ва информациядин министр Умаросман Гьажиева конференциядин иштиракчияр, мугьманар тебрик авунихъ галаз сад хьиз лагьана:

— Къе чи уьлкведин гьар са агьа­ли шагьид я, Россияда ва гьакI чи республикада терроризмдиз, экстремизмдиз акси яз тухузвай кIва­лахдихъ хъсан нетижаяр хьанва. Им са касдин, са идарадин, тешкилатдин ваъ, вири халкьдин агал­кьун­ я. Жуьреба-жуьре министерст­войрин, ведомствойрин, общест­вен­ный тешкилатрин, шегьеррин, рай­онрин администрацийрин пай квай кIвалах я. Гьа гьисабдай —  СМИ-рин векилрин пайни. Чнани алай йисуз гьа кардиз талукь хейлин мярекатар тухвана, телеканалрай терроризмдиз акси передачаяр къалурна,  печатдин изданийра гзаф кьадар макъалаяр чапна, социальный сетрикай дуьздаказ менфят къачуна. Гьа идалди чи кIва­лах акьалтIзавач. Алай вахтунда терроризмдин, экстремизмдин идеологри хсуси къанажагъ бегьем битмиш тахьанвай жаванрин, же­гьилрин мефтIер чпиз кIани терефдихъ элкъуьрун патал цIийи ре­кьер, къайдаяр жагъурзава. Ла­гьана кIанда, жаванар абуру къязавай ракьара гьатзава. Ихьтин дяве, идеология, жаванрин арада тухузвай таблигъат лап хаталуди я. Адахъ га­лаз чна женгни чIугуна кIан­да. Къе чаз пешекарри и важиблу месэлайрикай докладар ийида. Сифте гафни за терроризмдиз акси виридуьньядин фондунин президент, психологиядин илимрин доктор, генерал-лейтенант Николай Мосинцев-Озаранскийдиз гузва.

Генералди кIватI хьанвайбур тебрикна, вич уьлкведа кардик квай “Аяларни жегьилар терроризмдиз ва экстремизмдиз акси я” фондунин регьбер тирдакай, адан отделенияр 62 регионда авайдакай, вичиз Да­гъустан хъсандиз чизвайдакай, вич кьиле авай фондуни аялриз, жаванриз жуьреба-жуьре рекьерай куьмекар гузвайдакай малумарна. Гьа са вахтунда конференциядин кьилин темадиз талукь яз ада лагьана:

— Къе чазни, гьукумдин кьиле авайбурузни, илимдин, образованидин, диндин идарайрин векилризни малум тирвал, обществодин виридалайни зайиф пай жаванар ва жегьилар я. Зун  рикIел хкуниз мажбур жезва, гьикI лагьайтIа зани акьалт­завай несилдиз дуьзгуьн тербия гунин Советрин къурулушдин гурарин вири кIарар гьисабайди я. Октябренок, пионер, комсомол… Гила абур ва абурун ериндал­ майдандиз акъуднавай тешкилатар авач. Ая­лар, жаванар чеб чпин ихтиярда ава. Террористрин, экстремистрин идеологиядиз къуллугъзавайбурун гьалкъадиз 14-далай 30 йисалди яшара авай ксар аватзава­. Чебни са шумуд хилериз пай жезва. Вири инкарзавайбур. Гьукумдиз, закондиз аксибур. Миллетбазар. Са кеспидикни квачирбур, чпелай са карни алакь тийизвайбур. Гележегдихъ са  инанмишвални авачирбур. Чеб са вужар ятIани къалуриз кIанзавай­бур… Ибур чпин кьилдин дестейризни кIватI жезва. Интернетдин, социальный сетрин куьмекдалди. Гуж гъалиб авуналди, яракьдалди, вагьшивилин лужуналди са вуч ятIани къазанмишиз алахъзава. Ин­сан кьиникьни абуруз тIветI кьейи­­дайни жезвач. Абур гьакI вердишарзава. Идаз  информациядин терроризм лугьуз жеда.

Николай Николаевичан гафариз къуват гуналди, Умаросман Гьажиева къейдна: “Республикада терроризмдиз, экстремизмдиз акси кIва­лах тухунин” программа кьабулунин метлеб жаванар, жегьилар хаталу рекье гьатунин вилик пад кьун тир. И кар адалай алакьни авуна. Амма чи жегьилрин кьилер акадариз, абур гьукумдин органриз ак­си акъвазариз кIанзавайбур ксанвач. Чна цIи Хасавюртдин колледжда кIелзавайбурувай хабарар кьуна. Абурун вилик ихьтин суал эцигнавай: интернетда куьн хаталу, зиянлу дестейриз, тешкилатриз желбиз алахъайбур хьанани? 114-дакай 17 касди “эхь” лагьана жаваб гана.

Им вуч лагьай чIал я? Къанажагъ мягькем тахьанвай, вич вичихъ инанмиш тушир, зайиф къилихрин, гележегдин мурад авачир жаванар муьтIуьгъариз, рекьелай алудиз, террористрин жергейризни желбун четин акъваззавач. Чна вирида гьа и жигьетдай жегьилрихъ галаз тухузвай кIвалах гегьеншарна кIанда”.

И йикъара Москвадин политехнический институтда террориствилин жергейриз вичихъ галаз кIелза­вайбур желбзавай студент кьуна. Талукь органрин къуллугъчийри Москвада, Казанда, Кеферпатан Кавказдин регионра, Башкирияда гьахьтин таблигъатчияр мадни кьунва. Делилри шагьидвалзавайвал, Россияда терроризмдин идеологиядиз акси яз тухузвай кIвалах акъвазарнавач. Ида террордал машгъул жезвайбурун активвал  20-30 сеферда тIимиларнава. Эгер рикIел хкайтIа, 2014-йисуз чи уьлкведа 16 агъзур теракт авунай. Эхиримжи кьве йисуз — садни. Им, гьелбетда, ФСБ-дин, къайдаяр хуьдай ва талукь маса органри санал тухузвай метлеблу кIвалахдихъ, чинебан дестеяр, международный террориствилин организацийрин ячейкаяр дуьздал акъудунихъ, абурун таблигъатчияр жавабдарвилиз чIугу­нихъ ва терактрин вилик пад кьунихъ галаз алакъалу я.

Алай аямдин обществодиз терроризмдин цIийи формаяр гваз экъе­чIунин идеология чукIурзавай гьаларикай политолог, Кавказдин, Крымдин ва Поволжьедин алай аямдин  ва социальный сетрай жаванризни жегьилриз чIуру таъсир авунин месэлайрай пешекар Яна Амелинади суьгьбетна. Лугьун лазим я хьи, пешекардихъ кIватI хьанвайбуру дикъетдивди яб акална. ГьикI лагьайтIа, ада мярекатдал раиж авур месэлайрикай икьван гагьда ерли рахазвайди тушир.

— Гьахъ я, рахай юлдашри дуьз къейд аву­на, террордин гьерекатар амач, амма эхиримжи пуд йисуз чи уьлкведин са шумуд чкада жаванри, яракь гъиле кьуна, инсанриз, чпихъ галаз санал кIелзавайбуруз гуьлле гуни чак къалабулух кутунва, — малумарна Яна Александровнади. — Им икьван гагьда чи уьлкве­диз малум тушир “колумбайн” гафунихъ галаз алакъалу гьерекат я. Ам сифтедай США-да майдандиз акъатна. 1999-йисан 20-апрелдиз Колорадо штатда Эрик Харрис ва Дилан Клиболд лугьудай кьве жегьилди чпихъ галаз кIелзавай 13 кас яна кьена. Ахпа чпи чпин чанаризни къаст авуна. Абурухъ са истеми­шун, наразивал авачир, анжах гьа икI абуру, 18 йиса авай гадайри, чеб “машгьурна”. Аламатдин кар ам хьа­на хьи, абурун рехъ давамарайбур, абурулай чешне къачудайбур майдандиз акъатна. Гьам США-да  ва гьам РагъакIидай патан уьл­квей­ра. Россиядани гьахьтинбур пайда жедайдахъ садни  инанмиш тушир. Терроризмдиз, экстремизмдиз акси яз тухузвай мярекатрал социаль­ный сетра колумбайнеррин жергейриз  желбзавай таблигъат гегьенш жезва лагьайла, а гьерекат Россиядиз хасди туш” лу­гьудайбур гзаф тир. Гьайиф хьи, уьмуьрдин гьакъи­къат пара заланди, мусибатдинди хьана. 2018-йисуз Керчдин колледжда Владислав Рослякова 20 кас яна кьена. Адан футболкадал “Та­кIан я” гафар кхьенвай. Вуч, вуж та­кIан я? И сир ада вичихъ галаз тухвана, вичизни къаст авуналди.

Ильназ Галявиева ва Тимур Бекмансуровани чпиз Россияни, уьмуьрни, инсанарни такIан тирдакай багьна кьуна, ислягь инсанриз гуьлле гана. Ильназа вичин акка­унт­да мадни кхьенвай: “Зун я сад лагьайдини, я эхиримжидини туш”. Эхь, ам гьахъ тир. Казандин 175-гимназияда 9 ученик кьейи Тимура вичин футболкадал “Зун Аллагь я” гафар кхьенвай. Ихьтин гафар лугьузвайбур мад ава. Абуру, “чаз ви­ри ихтиярар ава” лугьуз, социаль­ный сетра гьа чеб хьтин жаванар рекьелай алудзава, кьилер акадарзава, мефтIер нагъ­вариз элкъуьрзава.

Социальный сетар ахтармишайла, малум  хьайивал, интернетда колумбайнерар артух жезва. Гзафбурун страницайрай Россиядиз ак­си лозунгар аквазва. Чкайрал чешне къачу­дай игитар, ксар тахьайла, абуру Гитлер хьтин­даз икрамзава. Кьиле нагъвар авай ксари­ кхьизвай гафари абурун авамвилин вини кIукI къалурзава. Гитлер Советрин Союз большевикрикай азад ийиз атайди тир лугьуда. Хейлин колумбайнеррин майкайрал “Адольф” гаф кхьенва. Имни са гьихьтин ятIа­ни метлеб аваз ийизвай кар я, — лагьана Я.Аме­линади.

КIутадалди кьил гатаз, аялар, дишегьлияр рекьизвай кас пайда хьанва. Адан шикил колумбайнеррин страницайра игит хьиз къалурзава. Гьа идалди абуру, яракь та­хьайтIа, инсан рекьидай маса рекьерни авайди я лугьузва. Им лап чIуру, хаталу тарс, чешне, таб­ли­гъат я. Жаванар, жегьилар зиянлу дестейрикай, гьерекатрикай хуьн патал, аялрин бахчадилай гатIунна, школада, кIвале, жегьилри кIва­лахзавай, кIелзавай коллективра ­акьалтзавай несил алай аямдин мусибатдин, зулуматдин савдайрин, алдатмишунрин, жен­герин гъавурда туна кIанда. ТахьайтIа, чун лап чIу­ру нетижайрин иесияр жеда. И карда СМИ-рин кIвалахдилайни гзаф крар аслу я. И тема гьар йи­къан­ди хьун лазим я.

“Геополитика.ru” порталдин кьилин редактор Леонид Савинан “Онлайн экстремизм ва терроризм ахтармишунрин нетижаяр”, “Хатасуз интернет” проектдин башчи Павел Сорокинан “Интернетдиз акъат­завай зиянлу хабарар гегьеншарунин ва яш тамам тахьанвайбурун арада террордин гужуналди писвал авунин вилик пад кьадай рекьер”, ДГУ-дин жегьилрин арада социальный ахтармишунар кьиле тухудай центрадин директор Гьажи Малучиеван “Терроризмдин идеология гегьеншаруниз акси яз тухузвай информациядин са бязи уламар” докладарни итижлубур хьана.

Рахунрин кьилин метлеб сад тир: къенин  шартIара гьалар мадни чIуру, хаталу патахъ элкъуьн та­вун патал жуьреба-жуьре къурулушри саналди тир кIвалах давамарун, акьалтзавай несил мусибатдин завалдикай, хумадикай хуьн ва гьа са вахтунда жаванриз ватанпересвилин, ахлакьдин, марифатдин, зегьметдин тербия гун, абур терроризмдин, экстремизмдин идеологиядивай яргъа ийидай серенжемар артухарун герек я. Им къенин йи­къан­ игьтияжни я, истемишунни.

Нариман Ибрагьимов