Чи дагъларин хуьрер Ватандин ЧIехи дяведин цIа­­­я­ривай, инсафсуз,  къизгъин женгеривай яргъа авай­тIани, дяведин къукърумрин ван, гум, ялав абурув агакьзавай. Аскеррин чарарай, Советрин информбюродин хабаррай, гагь са, гагь маса хизандиз хквезвай чIулав телерай…  Дидейрин перишан вилерай, са кап фахъ шехьзавай аялрин рикI къазундай сесерай, ял ядай мажал авачир, югъди-йифди кIвалахзавай яшлубурун, жаванрин, дишегьлийрин ачух тежезвай гуьгьуьлрай…

Чпин аялвал дяведин йисарал ацалтай инсанриз а вахт рикIел хкиз кIан жедач. Вучиз лагьайтIа, абуруз шад, къайгъусуз аялвал акунач, абуру дяведин вири азабар чпин назик беденралди гьиссна. Ахьтин аялрикай сад хпежви Асланов Салман  Мустафаевични  тир. И сеферда туьш хьайила, ада  рикIел хкиз гатIунна.

— Дяве башламишайла, зи кьуд йис тир,- суьгьбетдив эгечIна къе-пака 80 йисав агакьзавай Салман Мустафаевич, республикадин государстводин идарайрин профсоюзрин комитетдин председателдин заместитель. — ЧIехибуру чаз лагьай гаф-чIал хьа­начиртIани, чна, аялри, кьилел нагьакьан са гьихьтин ятIани дуьшуьш атанвайди кьатIа­най. ГьикI лагьайтIа, чи дидеяр шехьзавай, кимел итимар кIватI жез, чкIин хъийизвай, ахпа са десте итимар вири жемятди рекье тунай. Гьа береда чаз  “дяве” гафни ван хьанай.

Ахпа и ва “фронт” гафар чи япара мукьвал-мукьвал гьатзавай: “Дяведиз физва”, “фронтдиз ракъурзава”, “дяведай чар хтана”,  “дяве яргъал физва”, “дяведи чи бала­яр къирмишзава”, “я Аллагь, и залум дяве мус куьтягь жедайди я”, “фронтдиз мадни куьмек гана кIанзава…”

Фронтдиз жемятди куьмек гузвай. Тандал бегьем партал алачиз, руфуна са кап фу авачиз, югъди-йифди кIвалахзавай. Колхоздин чуьллера, никIера, яйлахра, фермайра, калун участокра. Гьасилзавай суьрсетдикай фронтдизни рекье твазвай. Чи дидейри, суфрадикайни хкудиз, фу, гъери, какаяр, ниси  фронтдиз ракъурун патал райондай къвезвай ксарив вахкудай.

ЧIехибур чаз галайвал ийиз, чпи незвайдакайни атIуз гуз алахъзавайтIани, каш алат тийидайди тир. Хуьруьнвияр суьрсетдин гьарайдиз арандин хуьрериз фидай. Чи дахни гьар йисуз СтIалдал, Хъартасрик, ЛукIа­рик, Къуба патаз фидай. Дидейри чаз нек, паларин, кIахарин фу, чIиргъин, мичер, хъчар гудай. Гатфарин сифте кьилерай никIерай кIачIалар, къевер жагъуриз, недай чна.

Гатун эхиррал, гвенар гвена куьтягьунал вил алаз акъваздай чун. НикIериз физ, кьилер кIватI хъийидай фикир аваз. Къаравулри гьабурни кIватI хъийиз тадачир, колхоздин девлет я лугьудай. Чун молотилкадин къваларивни кIватI жедай. Самарикай туькIуьрзавай кIунтIара, таяйра гьахьдай чун, къуьлуьн, мухан сад-вад твар гьат хъийидатIа лугьуз. Бязи къаравулар, хуьруьнбур тиртIани, инсафсузбур, регьимсузбур жедай. Абуру никIериз кас ахъайдачир. Мергьяматлубуру чинеба чун никIериз ахъайдай, гъиле гьатай къуьлуьн кьилерни гваз кат хъийидай чун кIвалериз.

Хейлин хуьруьнвияр, гьатта тамам хизанар кашакди кьенай. Бязибур арандиз фейи чкайра, цIаяр къвез, рагьметдиз фена. РикIелай къени алатзавач, а шикил гилани вилерик ква, Хидирниби лугьудай итим авайди тир хуьре. Ам, цIаярикди кьейи итим, калай яцарин алераллаз хканай. Адан рушари ийизвай йикьер акурла, чун, аяларни, шехьнай.

Дяведин йисарин хъуьтIерни пара кIевибур, къалин живер авайбур хьанай. Дагълара живерик акатна, рекье-хуьле къаю кьуна рагьметдиз фенай бязибур. Бегьем партал алачирвиляй, руфуна затI авачирвиляй.

Мустафа дахди, нубатдин сеферда арандиз фидайла, хизанни тухванай. Зазни цIаяр атанай. Са йис кьван хьана зун начагъдиз. Заз датIана хинидин дарман гузвай дидени азарлу хьанай.

Дяве лап чIуру, мусибатдин кар тирди чаз фад чир хьана. Хуьруьнвийриз “фронтда аскерар телеф хьана” лугьуз хабар гузвай чарар хквез башламишна. Гагь са, гагь маса магьледай шелрин ванер къведай. Чи таяр-туьшер аяларни бубаяр амачир етимриз элкъвезвай. Гена хъсан, гьа чIавуз хуьре (устIар Гъазиди ягъай къванцикай эцигнавай кIвалера) етимар патал интернат ачухнай. Ара-бир аниз заведующий Къужаева Жевгьерата зун хьтинбурузни эвердай, чизвай, чунни гишила авайбур тирди.

Хуьруьз дяведай, зи рикIел аламайвал,  сифте яз Мегьамедэмин Нежведилов хтанай. Адахъ са кIвач галамачир. 1944-йисан 1-Майдин сувар тир. Школадин гьаятда суфраяр ачухнавай. Кьуд пад дишегьлияр, кьуьзекар ва аялар тир. КьецIи ийиз, хурудал орденри нур гузвай яргъи шинелни алаз столдихъ Мегьамедэмин Агьмедович атайла, чун, аялар, тим-тик акъвазнай. Ада гужлу ва яцIу сесиналди “Яшамишрай чи генералиссимус Сталин!” лагьайла, залай зурзун алахьнай. Ада мадни давамарнай: “Чи гьунарлу кьушунри Сталинан регьбервилик кваз фашистар тергзава, къе-пака абуру душмандин кьил вичин харапIада кукIварда ва вири инсаният фашистрин зулумдикай азадда. Чи кьегьаларни Гъалибвал гваз хкведа”.

Эхь, фашистар дарбадагъ авур чи кьегьалар хтанай. Гуьллейрин гелер, хирер алаз, беденрик кьуркьушумдин кIусар кумаз. Мамедов Хеби, Асланов Вели, Эмиров Абдулкерим, Гьамзатов Гьажикъадир, Гьажимурадов Абумуслим, Рамазанов Гьамид, Агьмедов Межид, Хидирнебиев Ни­тIиф…Садбур — дяве куьтягь хьанмазди, масадбур са тIимил геж хьиз. Есирда гьатайбурни хьана, абур мадни геж аххъатнай.

Дяве куьтягь хьайи йисуз зун школадиз фенай. Чахъ я ктабар, я дафтарар авачир. Муаллимри ахъайзавай тарсар рикIел хуьз алахъдай. Захъ чIулав чарарин яцIу са дафтар авай. Ана за мелдалди кхьинардай. АлукIдай парталрикай рахайтIани гьакI тир, дидейри гъиле гьатай парчайрикай цванвай перем, кьула жир авай шалвар. ХъуьтIуьн варцара диде-буба мадни кIеве гьатдай, аялрал алукIдай шей гьат тийиз. Мумкинвал авайбуру устIаррив хъицикьрикай кIуртар цваз тадай.

Четинвилер, азабар виридаз акуна. Иллаки чи дидейриз, дишегьлийриз. КIвалин, яшайишдин къайгъуярни ийиз, вирида колхоздин кIвалахарни акIадарнач. Абуру лапагар, маларни хвена, цанарни цана, векьерни яна, гвенарни гвена, фронтда фашистрихъ галаз женгер чIугвазвай аскерриз гуьлуьтар, элжекарни храна. Дидейриз чнани гьар са карда жедай куьмекар гудай. Абур чуьлдин кIвалахрал алайла, чун гъвечIи стхайрихъ, вахарихъ гелкъведай.

Гьа са вахтунда чна школада хъсандиз кIелни авуна. Гьа чIавуз муаллимри гайи тарсари чаз виликди еримишдай, мадни чирвилер хкаждай, пеше къачудай мумкинвал гана.

Дяведин йисар рикIел хкуналди, заз са кар къейд ийиз кIанзава,- акьалтIар­на вичин суьгьбет Салман Мустафаевича, — гьа зулуматдин, четин чIавуз чи инсан­рихъ Советрин Армия гъалиб, пакадин югъ хъсанди жедайдахъ инанмишвал авай. Чун четинвилера, зегьметда лигим хьана. Гьавиляй абуру гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна, аялриз дуьз тербия га­на, госу­дарстводин планар артухни алаз ацIур­на. Гьайиф хьи, къе чахъ гьахьтин инан­мишвал амач. Чун чи хтулрин, птулрин гележег гьихьтинди жедатIа лугьуз фикирри кьунва. Дуьньяда къизгъинвал артух жезва. Такурай абуруз дявеяр…

Хийир Эмиров