Чилин деринриз буругъар яна къачуз кIан­завай Самурдин цин месэла хцидаказ акъвазнаваз вад  йисалай артух вахт алатнава. И девирда гуьруьшар, веревирдер, аксивилин  ва, къарши яз, халкь инанмишарун патал­  тешкилзавай  мярекатар гзаф хьана. Гьатта уьлкведин Президентдин тIвар­цIелни петицияр агакьарнай. И кIвалах гила мад сеферда гъиле кьунва.

ЯтIани, месэла  гилани гьа алай чкадал алама. Са дегишвални тахьанвайди и йикъара “Дагъустан” РИА-дин майдандал кьиле фейи пресс-конференциядал уьлкведин Президент В.Путинан тапшуругъдалди алатай йисуз тешкилай идарайрин арада уртах комиссиядин председатель, РАН-дин ДНЦ-дин геологиядин Институтдин профессор, геолого-мине­ралогический илимрин доктор  Василий  Черкашина ва “Даггеомониторинг” ООО-дин директордин за­меститель  Светлана Юрченкодини  тестикьарна.

Алимрихъ галаз гуьруьшдин макьсад, чилин де­ринрай яд къачуз хьайитIа, и карди Самурдин тамун­ экосистемадиз чIуру патахъай таъсир авун мумкин яни, тушни ва Дербент шегьер целди таъминардай маса мумкинвал авани, авачни, гьа и суалриз жавабар жагъурун тир лагьайтIа жеда.

-Кар ана ава хьи, Дербент шегьер алава яз целди таъминарун — им вичикай кьил къакъудиз тежедай гьакъикъат я. Сад лагьайди, и шегьерда 100 агъзурдалай гзаф агьалияр яшамиш жезва. Кьвед лагьайди, мукьвал тир гележегда шегьердин къурулушар къайдадиз хкидайвал я — и кардини шегьерэгьлийрин кьадар артухарда. Идалайни гъейри,  къадим Дербент туристар патал къулай макандиз элкъуьрунин планар ава эхир. Инал суал арадал къвезва — къенин юкъуз авай кьадар яд Дербентдиз гележегда бес жедани? Къейдна кIанда, и  жигьетдай гьар жуьре теклифар агакьзава, гуя месэла гьялдай рекьер гзаф ава. Амма  теклифар гудалди вилик чилин деринра авай ятар гьикI арадал къвезвай­ди, абур гьикI михьи жезвайди ятIа, гьиниз физватIа ва хейлин маса месэлаяр гьисаба кьуна кIанда. Гидрологиядин шартIар чир тахьуни инсанар ягъал­мишвилин фикиррал гъизва.

Гьаниз килигна, къе заз квез лугьуз кIанзава — Самурдин деринра авай ятарилай гъейри, Дербент шегьер тамамвилелди целди таъминардай маса рехъ авач, — малумарна В.Черкашина.

Дербент шегьердин мулкунал алай буругърикай, булахрикай рахайтIа, адан гафаралди, ина авай кьадар яд алцумнава, ам гьисаба кьунва, гьикьван яд инай къачуз жедатIа гьисабнава. Алимди гъавурда турвал, алай вахтунда къачузвайдалай артух яд инай къачуни и чешмеяр михьиз квахьунал гъун мумкин я. ГьикI лагьайтIа, гьавиз ичIи хьайила, аниз патарив гвай маса чешмейрай чиркин ятар, гьуьлуьн кIуь яд атун, яни ам хъун патал ишлемишиз жедай гьалда амукь тавун мумкин я. Ихьтин  тежриба Буйнакск шегьердихъ ава — инсафсузвилел­ди чиликай яд хкудунин нетижада ана чилин кIаник квай гьавиз михьиз терг хьанай.

Дербент шегьерда хъвадай цин патахъай авай гьалдикай, делилрал бинеламиш яз, Светлана Юрченкоди лагьана:

— Къенин юкъуз Дербент шегьерди 3 чешмедин яд ишлемишзава: Азадогълидин цин турбадай  тахминан 28 километрдин мензилдай къвезвайди  (адаз  Самурдин яд лугьузва), Дербент шегьердин  кIаник квай мядендинди ва Уллучайдин патавай (28 км)  чиликай хкудзавайди — вири санлай  суткада 30-40 кубометр. Вири и мяденра чна государстводин мониторинг кьиле тухузва, цин дережа датIана ахтармишзава. ИкI, Уллучайдин мядендин гьал къенин юкъуз ахьтинди я хьи, инайни авайдалай артух яд къачуна виже къведач, гьикI хьи, Дагъустандин Огни шегьерни гьа и чешмедал ала.  Дербентдин кIаник квай мядендин мумкинвилер сергьятламишбур я. Адалай винидихъ ва агъадихъ ягъай буругърай уьцIуь ятар акъатзава. Кьел квачир яд анжах шегьердин кIаник квай мяденда ава. Эгер виликдай инай яд къачун патал 20 метрдиз буругъ ягъун бес жезвайтIа, гила  михьи  цин къат 80 метрдин деринда ава. Гьаниз килигна, эгер инай яд авайдалай артух къачуртIа, чешме михьиз квахьда. Маса чешмеяр ина авач, авай са чешмедиз виш буругъ ягъайтIани, цин кьадар дегиш жедач.

Гьа икI, вири пуд чешмедайни шегьердив суткада 20 агъзур кубометр яд агакьзава. Гьар са агьа­лидал суткада 600-700 литр агакьна кIанзавайди фикирда кьурла, шегьердин са пай агьалияр цикай магьрум тирди якъин жезва.

Мад са делил. Кар ана ава хьи, Дербентдин мядендин яд ерилуди туш. Адак квай кьелерин кьадар ГОСТ-ди  тайинарнавайдалай артух я, яни  и яд хъун патал хийирлуди туш. Эхь, эгер маса мумкин­вал авачиртIа, гьатта гьуьлуьн ядни шитарна ишлемишиз жедай. Амма Самур-Гуьлгеричайдин зурба мяден патав гваз, анай 5-7% яд къачуналди месэла гьялиз жезваз хьайила, мад квекай рахаз жеда?!

— Чкадин агьалийри аксивал малумарунихъ бине ава эхир — абуру и кардиз Азадогълидин патав гвай  буругъ кардик кутурдалай кьулухъ булахрай яд квахьиз башламишайла я хьи фикир гуз эгечIайди,-лагьана са журналистди.

— Азадогълидин буругърикай рахайтIа, абуру кIвалахзавайди туш. Чна винидихъ вичикай ла­гьай Азадогълидин цин галереяди 1956-йисалай кIва­лахзава. 2010-йисуз и чкада турба дегишарнай­, маса кIвалахар авурди туш. Азадогълидин бу­ру­гъар булахрай яд квахьунихъ галаз сакIани ала­къалу туш, гьикI хьи, абурун кIвалах башламишнавач.

Месэладай кьил акъудун патал сифтени-сифте чир хьана кIанда: ятар чилин винелай физвайбур­, вацIун кIаникай физвайбур, чилин винел тир къа­тарик квайбур, булахар ва артезиандин мяденринбур жеда. Самур вацIун цин кьадар чна ахтармишу­нар кьиле тухузвай 1965-йисалай инихъ 30 процентдин тIимил хьанва. Амма исятда чун вацIун ц­и­кай ваъ, чилин кIаник квай цикай рахазва. Там таъ­­­ми­нарзавайди, булахар ацIурзавайди чилин винел  патан­ къатарик квай ятар я. И къатунин деринвал  ви­ни кьил 25-30 метрдиз барабар я. Артезиандин  мя­ден лагьайтIа, 250-300 метрдин деринда ава.  Винел къатуник квай ятаринни артезиандин гьавиздин арада чепедин палчухдин яцIу къат ава. Ада ятар сад-садак какахь тавуникай акI хуьзва хьи, гуя абурун арада шуьше ава.

Куьне лугьузва, чкадин агьалияр акси я. Амма там кьураз башламишнавайди накь туш эхир.  РикIел алама, гьеле 1976-йисуз  Москвадай атай пешекаррихъ галаз ахтармишунар тухвайди тир. Гьеле а чIа­вуз абуру там кьуразвайди, ана авай набататрин­ жуьреяр дегиш жезвайди къейднай.

Мад са месэла. Гьикьван кIвалер авай Самур по­селокда 1956-йисуз? Къе гьикьван ава? Абурухъ ви­ридахъ хсуси къуюяр ава — ибурни чилин винел па­­тан къатунин ятар я эхир. Инал заз лугьуз кIан­за­ва­, къуйдин ятар ерисузбур, гзаф кьел квайбур я, хъун патал ишлемишна виже къведайбур туш. Гьа­низ­ килигна, эгер артезиандин гьавиздай яд хкудиз башламишайтIа, чкадин агьалийризни ида еке хийир­ гъида.

— Артезиандин мядендай Азербайжандин терефди яд хкудиз гзаф йисар я. Самурдин буругъарни кардик кутурла, ана гуьнгуьна хутаз техжедай гьерекатар кьиле фидачни?

— Самурдин мяденда 1,5 миллион кубометр яд ава. Чна тIалабзавайди анжах 100 агъзур куб. я.  Кьве уьлкведин сергьятдал алай и гьавиз гьуьлуьхъ галаз алакъалуди я, яни адаз къвезвай артухан яд гьулуьз авахьзава. И гьавиздай са секундда 22 кубометр яд физва. Азербайжанди  мядендай  са секундда 6,3 кубометр яд къачуз 100 йисалайни гзаф вахт хьанва. Чна лагьайтIа, 0,8 кубометр яд тIалаб­зава. Гьисабайла, са секундда 7,1 кубометр жезва.  Им гьавиздай гьуьлуьз авахьзавай яд я.

Азербайжандин буругърикай рахайтIа, и уьлкведи яд хкудун патал 3 водовод ишлемишзава. Абурукай садакай — Шоллардин турбадикай рахай­тIа, ада 1911-йисалай кIвалахзава. Эхиримжи кьве йисуз чна ва Азербайжандин терефди сада-садав ахтармишунрин делилар агакьарзава. Гьукуматрин арада тешкилнавай комииссия ава, ам йиса кьве сеферда кIватI жезва. Ам гьам винелай физвай, гьамни чилин дерин къатара авай ятариз талукь я. ИкI, эгер абуру чав агакьарнавай делилрал бинеламиш хьана, къенин йикъан ва 1911-йисан кьадарар сад-садав гекъигайтIа, виш йисан вахтунда мяденда авай цин дережа анжах 2 метрдин агъуз хьанвайди малум жезва.

— Аксивалзавай агьалийриз гидрологиядин жигьетдай тамамдаказ ахтармишунар, тежрибаяр кьиле тухванвай проект гьазурна кIанзава. Вучиз и кар ийизвач?

— 2005-2007-йисара, МГУ-дин пешекарарни желбна, Самурдин дередин ахтармишунинни къимет гу­­нин кIвалахар кьиле тухванай. Абурун нетижаяр   департаментдани, геологиядин фондарани ава. Итиж ийизвайбуруз абурухъ галаз таниш жедай мумкинвал ава. Ана лагьанвайвал, эгер чна  мядендай яд къачуз хьайитIа, и карди са гьихьтин ятIани таъсир ийида. И таъсир сезондин вахтунда жезвай дегишвилерихъ галаз алакъалу я.  И чкада чна 1999-йисалай ахтармишунин кIвалахар кьиле тухузва. Та­­мун мулкунал чахъ ахтармишунин 18, вири санлай 27 буругъ ава. Абурун куьмекдалди чун, Самур­дин гидроузелдилай башламишна, гьуьлел агакьдалди чилин кIаник квай яд гьикI дегиш жезватIа  килигзава.  Алатнавай 19 йисан тежрибади чаз  нетижаяр хкуддай мумкинвал гузва.

— Алай вахтунда Дербент шегьерда авай хъвадай яд кьенятлудаказ ишлемишзавани?

— Гьахълу суал я. Амма исятда чун рекъемрикай рахазва. Анжах агьалийрин кьадардал гьалтайла яд шегьердин са паюниз без жезвач. Ам, дугъри­дан­ни, кьенятсуздаказ ишлемишзавайди фикирда кьурла, гьакъикъат мадни муракабди тирди якъин жезва. Шегьерда гьатта вини дережадин къайда туртIани, яд тIимил я. Алай вахтунда ина ам сятералди гузва.

Инал заз мад са месэладикай лугьуз кIанзава. Зав гьукуматдай нубатдин са проект агакьарнава. Ана шегьер целди таъминарун патал Дербентдин кIаник квай ва патарив гвай мяденрин ятар ишлеми­шунин къайда теклифнава. Ихтилат яд михьи ийидай минараяр эцигуникай ва цин векъивал, химизм тIимиларунин са жерге маса къайдайрикай физва. Яни проектдин бинеда Самурдин цикай отказун ава. И серенжемар кьилиз акъудун патал еке харжияр лазим я, нетижада цин къимет бриллиантдин хьтинди жеда. Эгер тIимил кьадар лазим тиртIа, — эхь. Ам­­ма суткада 40 кубометр яд и къайдада михьи авун мумкин кар хьиз аквазвач.

— Куьне вуч теклифзава?

—  Самурдин цихъ галаз алакъалу месэла гьарда вичиз хийир хкудиз алахъзавай кардиз элкъвезва. За кьатIайвал, инсанрик кичI ква, абуруз гьар патахъай гьар жуьреда  таъсирзава. Гьаниз килигна, республикадин руководстводин ва я премьер-министрдин патай кIеви заминвал герек я. Яни эгъуьннавай буругъар датIана гуьзчивилик жеда. Эгер ана, дугъриданни, гуьзлемиш тавур дегишвилер хьайитIа, кIвалах са рахунни алачиз акъвазарда лагьай гаф-заминвал. Анжах икI и месэладихъ гележег ава.

Жасмина Саидова