Ягьсузвал, намусдалди алверун, тапарарун, къакъудун-тарашун, инсафсузвал, гужар-зулумар авун, инсан вагьши гьайванрилайни эйбежердиз къалурун…
Телевизор кутуна, ял ягъиз, рикIин дарихвал са кIус кьванни алудиз, хъсан са хабар ван хьунихъ тамарзлу яз, къулайвал, къенивал къачуз кIанзавай… Амма, гьи канал кутуртIани, аквазвайбур асул гьисабдай, угърашвилерни курвилер, чукIуру-нарни цIаяр кьунар, шумуда-шумуд яна, кIур гана кьенатIа, гьикI ахпа гелер чуьнуьхиз алахъзаватIа, гьа терефар я. На фикирда, и чIехи уьлкведа са чкадани инсандин руьгь шадардай, пашманвал алуддай, чандив ял ягъиз тадай са вакъиани, са карни хьанач…
Яраб чи уьмуьрар кьиляй-кьилиз икI туькIуьр хьанва жал? Яраб вирибурун рикIелай намус, гъейрат, хъсанвал, мергьямат, сада-садан гъил кьун, инсандиз хас ерияр, къилихар, фикирар алатна, анжах гьайванвилихъ, вагьшивилихъ физва жал?.. Текъвезвай хиял амач рикIиз…
Зун вири йикъарикай рахазвач. Ингье гьа и йикъара (11-октябрдин няниз) чи кар алайди яз гьисабзавай 1- каналдай “Чи гъетер” лугьудайбур нелай мус, гьикI кIвачел залан хьайиди ятIа, гила мал-девлет гьикI пайдатIа течиз, са жуьрединни я регъуьвал, я кичIевал авачиз, вири уьлкведин вилик гьуьжетра ава. Сятералди “гьялзавай” месэла куьтягь жезвач. Мад ва мад сеансар давамарзава… “Къуй рахурай!” я передачадин тIвар.
Кутазва “Рен ТВ” канал. Ина мадни еке мусибатар къалурзава: “Лап кичIе кутадай вакъиаяр” (кIвалер чукIунар, цIаяр кьунар, ятар акьалтIунар ва икI мадни, вири крар инсанриз хабар авачиз жезва), “Тади эвер гун — 112” (ина акьалтIай вагьшийри — чиновникри, студентри, муаллимри, аялри, дидейри, вахари… икI мадни сада-сад гьикI гатазватIа, рекьизватIа, дакIаррай гадарзаватIа, кIус-кIусна рекьел тазватIа… къалурзава), “ТВЦ” кутазва — инани — гьа мусибатар, “Россия 1”, “Россия-24”, “СТС”, “ТНТ” — гьи канал кутан?..
Герек яни ихьтин шейэриз килигун? КилигайтIани, вуч чирзава? Вуч тербия, насигьат гузва?
Инсан виляй вегьезвай, марифат чIурзавай, акьул къуьруь, гъейрат кьезиларзавай такьатар жуван ватандинбур я лугьуз хьун?..
Ихьтин къалурунри душманар жуван обществода, гьа патав тербияламишзавайди субутзава, мисаларни садни кьвед авач. Яргъал тефин, и мукьвара Керчда къурмишай мусибатдин “муаллимар”, “тренерар” гьа чун винидихъ раханвай хьтин каналра, Интернетдин сайтра кардик ква.
Ахлакьдиз буш, марифат чурун тавур жегьил студент яракьлу къучидиз гьикI элкъвезвайди я? Колледжда, вузда, мектебда гузвай тарсарилай, аквазвайвал, чи СМИ-ри гузвайбур гзафни жезва, таъсирлуни. МасакIа лугьуз жедач.
Гъиле-гъилди ихьтин мусибат Керчдилай гуьгъуьниз чи республикада, Мегьарамдхуьруьн районда жезва. Папа, хуруз чукIул сухна, вичин итим рекьизва. (?) Ихьтин сюжетарни чи телеканалрани Интернетда кIани кьван ава.
Ажеб девир! Алач хьи тIвар,
Аламатрихъ авач кьадар!
Рагъ аваз, я рагъ хьиз авач,
Багъ аваз, я багъ хьиз авач.
Марфни марф туш — загъ я михьиз.
Виртни вирт туш — цагъ я михьиз.
Гьихьтин вацIар кьалу хьанва,
Акьуллубур шулу хьанва.
Туьремаяр цуькведа тваз,
Тулайрин туй куьквера тваз,
Гьахъвилин гаф шаклу ийиз,
Ашердин шер паклу ийиз,
Тацайда нез, тацайда хъваз,
Цайиди тазва рикI гъапа кьаз…
Белки, Етим Эминани, вичин вахтунда дуьньядин адалатсузвилер акурла, лагьанай:
Чархи Фелек, ваз лугьур са чIал ава,
Халкьдиз бахтар дуьз пайнач на,
Вав факъиррин куьтягь тежер къал ава,
Зегьметчийриз гана вуна гьижран гьей!..
* * *
Чи бубайрихъ насигьатдин гзаф мисалар ава: “Вуч цайитIа, гьам я вахчудайди”, “Ич ичин таравай яргъаз аватдач”, “Мал иесидал къведа”, “Къаргъадилай кард жедач” ва икI мадни.
Бес чна инсанрин, иллаки жегьил несилрин рикIера, мефтIера, къанажагъда вуч цазватIа, вуч гъилик кутазватIа, чи чIехи сагьибриз, крар чпелай аслубуруз, гъиле майданар гьатнавайбуруз аквазвайди туш жал?..
Инал чун рахазвай хьтин “къалурунар” наркотикрилайни хаталубур, инсандин руьгь рекьизвайбур, намус-гъейрат къакъудзавайбур тирди садан кьилини кьатIузвачни? Инсандин руьгь кьинилай чIехи гьихьтин тахсиркарвал авайди ятIа?.. Къенепад ктIай тар гъвечIи са гар къарагъайлани ярх жеда. Яраб и кар чи «акьуллу кьилериз» чизвач жал?
Ватандин ЧIехи дяведин йисара душмандин пропагандадин чарар, рахунар, затIар сада-садав агакьарун хаинвал яз гьисабдай.
Гьатта са жизви руьгь зайифардай шиирар, гьикаятдин эсерар, музыка, кино теснифуниз рехъ гайиди туш. Ахьтин авторар басрухрикни акатайди я…
Гила дуьньядин кьуд патай чал, Россиядал ва россиявийрал, басрухарни буьгьтенар илитI тийизвай жуьре авач. Чи виликан саки вири “стхайрикай” къенин кьисасчияр, “буржар” чавай хкIанзавайбур хьанва. Бес уьлкведин къенепатани ихьтин чIавуз инсандин руьгь рекьидай идеология чукIурзавайбуруз рехъ гун?
“Демократия”, “инсандин ихтиярар хуьзвайбуруз”, “цIийи патриотриз”, диндал “кIевибурузни”, дин гвачирбурузни инсандин марифат вуч ятIа чизмачни? Къацу пулар акурвалди вири къадагъаяр квахьзавани? ТуширтIа , гьа чIуру крар кьван къени, михьи крарни чи каналрай къалурдай, белки.
Са тIур цагъади са челег вирт дадунай акъудда, чIурда. КьацIай са данади вири нехир кьацIурда. Са ахмакьда къуйдиз вегьей къван ахкъудиз яхцIур кьегьалдин къуват герек жеда, лугьуда.
Чаз къалурзавайбур са тIурунинни са данадин ва я са ахмакьдин крар туш эхир! Вири общество, кукIвалай кIанелди, чи инсанрин вири къатар акьулдикай кьери хьанваз къалурун? “Инсандин капитал” хуьн лазим тирдакай, инсан алемдин виридалайни кьилин девлет тирдакай лугьузвай келимайрихъ къимет амукьдани ихьтин гьалара?..
Суалар… суалар… Жавабар, гьайиф, авач. Эхир гьикI жеда? Арифдар Сулеймана гьа ихьтин гьалар акурла, белки, лагьанай жеди:
Фагьумна за, гьарда вичел
ТIвар эцигна, хан ийида.
Акьуллудаз тагуз мажал,
Кьилди са дуван ийида.
Бейхабар яз вич-вичикай,
Гъер кIвахьна физ гьакI сивикай,
Гьар ахмакьда са чIарчIикай
Лап яцIу чукьван ийида…
( “Гьарда вичикай”… шиирдай )
Ажеб лагьанвачни! Гуя арифдардиз къенин чи гьаларикай виликамаз хабар авай. Амма ихьтин насигьатар кьабулдай кьилер кIандачни?..
Мердали Жалилов
