СтIал Сулейманан — 155 йис
Тарихдин вахт чун асирралди алцумиз вердиш я. Амма са бязи дуьшуьшра асир кьуд патал паюн мадни къулайдиз аквада: 25 йис — юкьван гьисабдай и дуьньядиз цIийиз атанвай инсандикай буба ва я диде хьун лазим девир. Вахтунин и уьлчмедизни чна несилар дегиш жезвай вахт ва я гьакI несил лугьузва. Инсанрин несиларни акуна-такуна дегиш жезва, вахтунин йигинвал са куьнивни гекъигиз жедач… Са несилдин вилик Дагъустанда СтIал Сулейманан 130 йисан юбилей къейдзавай. А чIавузни адакай гзаф рахунар, кхьинар хьанай. Гьеле халисандиз яратмишунин къуватда амай чи маса чIехи шаирди, Сулейманаз датIана кьетIен фикир гайи Ибрагьим Гьуьсейнова, а чIавуз и макъала кхьенай. Къе кIел хъийин чна ам, 1999-йисуз, яни са несилдин вилик, «Лезги газетдиз» акъатай макъала…
«ЛГ»
Шаирдин алакьун тIебии я. КIелун, тежриба, ахлакь чарасуз я, амма я савадди, я тежрибади, я ахлакьди инсандик бинедай квачир шаирвилин дам кутадач.
СтIал Сулейман, вичи сифте чIал теснифна, яб гайибур чIал вичи атIунал шаклу хьайила, мягьтел хьанай. Адаз гьикI авай хьи, вичивай атIуз хьайи чIал виридавай атIуз жеда. Са къушран кIаникай хкатай, я са инкубатордай акъатай уьрдегдин ва вечрен цицIибрикай циз гьахьайдаз циз гьахь тавурди къастунай кьулухъ хьайи хьиз тахьун бажагьат я.
Шаирдин «Чи къуват» шиир машгьур чIаларикай сад я.
Дуьньяд ругуд пай тир еке
И Урусият ава чаз:
Гьар са хийир къведай уьлкве —
Гьахьтин вилаят ава чаз.
Урусият, я куьгьне СССР «дуьньядин ругуд пай» туширди виридаз аян, чизвай кар я. Идалайни алава, «дуьньядин» гаф, кьатI галатна, куьруь хьанва, пуд слог кьве слогдиз элкъвенва. Патан гъил галукьдалди, шиирдин цIар «дуьньядин са пай тир еке» тир. Урусият дуьньядин гзаф уьлквейрикай-паярикай са уьлкве, са пай я, гзафбурукай са пай тахьана, кьведай са пай хьиз кьатIайтIани, са гъалатI жезвачир, адетдин гипербола тир (тIимилди гзаф, гъвечIиди зурбаз къалурун), вирини вири чкадал алай; я милли чIалан кьатIунрин деринвал авачир, я — мумкин я — гипербола кваз такьазвай цензорди, редакторди масакIа фикирна, — «Урусият дуьньядин са пай ваъ, ругудай са пай я, шиирдин цIар усал хьайитIани, дуьз жеда», — и дуьз фикир шиирламишдай зигьинни ксарихъ хьанач, нетижада дуьнья ругуд паюниз пайна, ругуд пай вирини Урусият хьана.
Шиирдин маса бенд къачун:
Душманриз инсаф тийидай,
Дустарикай хъел тийидай,
Живедилайни гел тийидай —
Гьахьтин сиясат ава чаз.
Бендинин сифте цIарцIе рифмада авачир «инсаф тийидай» келима, пуд лагьай цIарцIе цIар шиирдин везиндай акъудзавай «живедилайни» гаф гьатнава.
Эвелдай бенд икI (шиирдин туькIуьр хьуниз вичин къанунар ава ва «ваз гьинай чида?» суал вич арадал аватзавач) тир:
Душмандиз гьалал тийидай,
Дустуникай хъел тийидай,
Живедилай гел тийидай
Гьихьтин сиясат ава чаз.
СтIал Сулеймана теснифай нугъатда «гьалал» — «хъел» — «гъел» гафар рифмада ава (кхьин «хъел», «гел» ийизватIани, кIелдайла, «хъйал», «гйал» кIелзава), амма «инсаф» са нугъатдани «хъел» ва «гел» гафарихъ галаз рифмада жезвач. Цензор ва редактор кьвед кьве атеист-динсуз «гьалал» гафуни кухунарна, рифмадин гаф, яни муькуь кьве гафунив кьадай гаф, жагъуруник акакьнач, «инсаф» эцигна, «живедилай» гафуна дегишвал туна, большевик сиясат — чарасузвал ава-авач — гена сирлу авуна.
«Тапан коммунист» шиирдин бенд къачун:
Фагьумна за са бязибур:
Кепекдихъ маса гуз абур,
Вичи вич кьаз лап такабур,
КIанзава уьзденвал ийиз.
«Кепекдихъ маса гуз абур» гьатнавайдаз уьзденвал ийиз кIан жеч эхир? XVIII-XIX асирдин дявеяр (Дедели Гьажи Давуд, Ярагъ Мегьамед) чеб жемятрин ва кьилди-кьилди ватанэгьлийрин уьзденвал патал тир. Патан гъил элкъуьрдалди, «уьзденвал» гьи гафуни эвезнавай? «Узданвал» гафуни. И гаф шиирдин пар алай — «инсанвал», «хъсанвал», «султанвал», «шейтIанвал», «уфтанвал», «асланвал», «мурсал-ханвал», «регъуьхбанвал» — гафарив кьунвай. Тапан коммунистдиз, жергедин инсанриз хьиз, уьзденвал ийиз ваъ, узданвал (шаир патал чара, гъейри нугъатдин гаф я) ийиз кIанзава. Литературадин чIалан бинеда кьабулнавай нугъатда «уздан» туш, «уьзден» я: СтIал Сулейманни — халкьдин чIал вич арадал гъизвай шаир — цензор ва редактор юлдашри умуми гафаргандиз муьтIуьгъарзава.
Шаирдин чIалара кухтунвай чкаяр гагь регьятдиз кьатIуз жезва. Месела, «Ордендиз» шиирдин рефрендин рифмаяр (гьар бендинин эхирдин) арадал вегьен: къекъвена, фена, чуьхвена, гелкъвена, къекъвена (кьве сеферда; патан гъил элкъведалди: къекъвена ва луькIвена), рахана. Рефрендин рифмайрин арада «рахана» гаф кьазвач, и гафуни эвелан дуьзгуьн гаф «кхьена» — эвезнава: чIал кхьей йисуз пешекар шаирдихъ гьукуматдин харжидихъ кьунвай хсуси мирзе-секретарь авай, адани, СтIал Мусаиба, шаирдин чIалар гъил-гъиле аваз — арадал атунни! — кхьизвай. Амма «кхьена» гаф «рахана» гафуналди эвез авур касди, фикирдикай гьакъикъи агьвалат хкатна, шаирдин авамвал, савадсузвал вилик авуна, авам шаир гьинай, «кхьена» гьинай лагьана, кьазва-кьазвач, «рахана» эцигна туна.
СтIал Сулейманан тIварунихъ галаз алакъалу татугайвилер садни кьвед туш. 1979-йисуз Дагучпедгизди 20000 тираж аваз урус чIалал «Чи къуват» тIвар алаз СтIал Сулейманан ктаб акъудна. И 20000 тираж вири чукIулдик кутуна. Себеб? Ктабдик за (ктаб туькIуьрайди зун тир) Семен Липкина урус чIалаз таржума авунвай шиирар кутунвай, Семен Липкин лагьайтIа, Москвада гьукуматдиз чIурукIа акъатнавай. Ктаб за туькIуьрна, яни ктабдик КПСС-дин обкомдай тайинарнавай кьадардиз килигна, кутадай чIалариз тIварар яна. Амма ктабдин сифте гаф, за кхьенвачиртIани, зи тIварцIихъ янавай. Ктабдин редакторди вич ялдай кхьейди, вичизни акI авалдай хьи, редакторри кхьиз, сифте гафар ктабар туькIуьрайбурун тIварарихъ ядайди хьиз.
1969-йисуз СтIал Сулейманан виш йисан суварик Кеферпатан Осетиядай Георгий Кайтуков атанвай. Агъа СтIалдал рахадайла, ада Коста Хетагурован ватанэгьлийрин патай СтIал Сулейманан ватанэгьлийриз саламар лагьана, кьуд-вадра милли классикадин тIвар кьуна.
Сулейман-Стальский райондин газетди Кеферпатан Осетиядай СтIал Сулейманан виш йисан суварик Коста Хетагуров атанвай лагьана кхьена. Амма Коста Хетагуров (1859-1906) Агъа СтIалдал 1969-йисуз сакIани атун мумкин тушир.
Им адетдин гъалатI тушир. Им девирдин печатдин тIебии тежриба тир. Лап исятдани ара-ара жува кхьей макъала, макъаладин кIаник, я винел автордин тIвар тахьайтIа, чирни хъжедач. Амма, герек хьайитIа, жавабдар патан мухбир я. Кеферпатан Осетиядиз фена, са лутуди бес Георгий Кайтукова, Агъа СтIалдал фейила, вич Коста Хетагуров я лугьуз хьана лагьанайтIа, фенд ише фидай.
«Коммунист» («ЛГ»-дин виликан тIвар) газетдин 1989-йисан 5-мартдин нумрада, «Абдуллагьаз» кьил гана, СтIал Сулейманан чIал чапнава. Ингье а чIал.
Абдуллагьаз
Авачирдаз акьул, камал
Я гуз, я къачуз жедай туш.
ГайитIани дуьньядин мал,
Ам пара ужуз жедайд туш.
АвуртIа на фагьум эгер,
Верчерикай гьич жеч кIекер,
Циф хьуналди вацран эквер,
Йиф пара мичIи жедай туш.
Пайгъамбарди авур веси
Кьунан мегер вичин хци,
Велед хьунухьалди аси,
Ам бубад тахсир жедай туш.
Багъри муьгьуьтI гьуьлуьн ятар
КицI какахьнал жедач мурдар,
Гьар са касдин вичин кьадар
Гьич виниз, агъуз жедай туш.
Эй, Абдуллагь, акьул дерин,
Чазни и кар хьана серин,
Эвел кьиляй дустар ширин
Чеб рикIиз ужуз жедай туш.
Са Максим Горький СтIал Сулейманан ктабра гагь «Максим Горька», гагь «Максим Горьки» я, гагь «Максим Горьке». Винидихъ ганвай шиирдиз тамаш. Шиирдин автордин-шаирдин тIвар жедай эхиримжи бендина СтIал Сулейманан ваъ, Абдуллагьан тIвар ава, шиирдиз вичизни Абдуллагь тIвар ганва. Агьвалатдиз икI баян гуз жеда: Абдуллагьа вичи, я Абдуллагьан тIварцIелай масада флан-флан Абдуллагьакай шиир тахьунал наразивал ийида, шаирди декьикьа вилик кIелай шиир Абдуллагьаз хьуй лугьуда, Абдуллагьан тIвар кхьидай чкани шаир арада авачиз тайинарда. Шиир яргъал йисара квахьда, цIуд йисан вилик СтIал Сулеймана Абдуллагьакай кхьей шиир хьиз чапда.
Бязи кухтунри шаирдин гьакъикъи цIарар чкадал хкун четинарзава. «Чи къуват» шиирдин эхиримжи бенд:
СтIал Сулейманаз икIа
Абад кIанда совет уьлкве.
Азад идай гьар са чка
Ленинан такьат ава чаз.
«ИкIа», «уьлкве», «чка» хьтин рифмаяр СтIал Сулейман — СтIал Сулейман я, тупIал шаирдин тIварцIихъ галазни кьазвач. СтIал Сулейман милли шиирдин устад я. Гзаф дуьшуьшра акI жезва хьи, адан шиирдин нехишар, винелай рагъул шир яна, кIевнава, кIанзавайди са марф галукьун я, рагъул шир алатда ва шиирдин эвелан рапрап ачух хъжеда: заманайрин хумаярни Аллагьдин патай ганвай илгьамдиз хаталу туш.
Къейд. «Чи къуват» шиирдин эхиримжи бенд эвелдай икI тир (тахминан):
СтIал Сулейманаз икIа
Шадвал кIан я вичин ккIа.
Абад ийир гьар са чка
Ленинан такьат ава чаз.
Ибрагьим Гьуьсейнов
