МЕГЬАМЕД ГЬАЖИЕВАН — 120 ЙИС
Анжах Совет власть хьайила, 1920-йисалай заз мад кIелун мумкин хъхьана. Сифте яз Дербентда учителар гьазурдай курсара кIелна. Абур куьтягьна, учителвал ийиз башламишна. 1924-йисуз Азербайжандин Къуба шегьерда курсара кIелна, анай хтайла, за Дербентда учителвал ийиз башламишна. Анай зун учителрин профсоюзриз хкяна, гьана кIвалах ийиз, Махачкъаладиз атана. Са шумуд йисуз профсоюзда кIвалахна, ахпа Наркомпросда инспектор хьана. И кIвалахрал алаз, заз жувахъ авай чирвал гьикьван тIимил ятIа акуна.
Са чIавузни за жуван чирвал хкажун, жува-жуваз кIелун акъвазарнач. Зун яваш-явашдиз институтдиз гьахьиз гьазур хьана. Эхир, 1931-йисуз Дагъустанда пединститут ахъаяйла, адан кьвед лагьай курсуниз гьахьна. И чIавуз зи 34 йисалай виниз тир, заз еке хизан авай, жув, чахутка кваз, азарлу тир. Пединститут а вахтунда домкадрода (гилан сельхозакадемияда — ред.) авай. Шегьердай аниз 3 километр ава. Зун гьар юкъуз кIвачи-кIвачи гьаниз физ-хквез хьана. Адалай гъейри кIвалахни ийизвай. Столдихъ ацукьна кхьиз тежедайла, за кроватдал, далудихъ хъуьцуьганар агалдна, лезги чIалаз перевод ийиз, жафа чIугуна, амма институт куьтягьна…
Гьа чIавалай за лезги чIалал кIвалахиз башламишна. Сифте урус чIалай учебникар, газетдиз макъалаяр перевод ийиз хьана, ахпа жува бязи учебникар кхьиз башламишна. Институт куьтягьайла зун илимрин ахтармишунрин институтда илимдин къуллугъчивиле тайинарнай. И чIавуз лезги чIалан месэлаяр илимдин бинедаллаз гьялиз эгечIна. Амма заз акуна хьи, идан патахъай мадни кIелна кIанзава, вучиз лагьайтIа, чIалан винел кIвалахун патал са бязи илимар хъсандиз чир хьана кIанда.
Гьавиляй 1936-йисуз зун Москвадиз аспирантурадиз фена. Ина за кьве йисуз кьилди чIалан законрин гьакъиндай илим, философиядин тарих, марксизм-ленинизм ва масабур кIелна. Ина за лезги чIални кIелна. Москвада лезги чIал гьикI кIелда лугьуз, куьне тажубвал ийизва жеди. Амма за кIелна. ГьакIан чун рахадай чIал чир хьун бегьем туш. ЧIалан законар, адан алатай девир, адан къене жедай дегишвилер чирна кIанда. ЧIала гзаф интересни гьалар ава, са гафар терг жез, масабур арадал къвезва, са формаяр масадбуралди дегиш жезва…
Чи Дагъустандин чIаларин винел чIехи алимри-академик Мещанинова, профессор Яковлева, профессор Жиркова ва масабуру кIвалахзава. За Жирковавай кIелна. Аспирантура куьтягьайдалай кьулухъ за лезги чIалан са шумуд учебник кхьена. Абур квез чида жеди: 5-7-классриз морфология, синтаксис ва 5-классдиз литературадин хрестоматия, программаяр, орфографиядин къайдайрин кIватIал ва словарь, сифтегьан школадиз урус чIаланни лезги чIалан словарь. Сифтегьан школадин чIалан вири учебникрин редакторвал авуна, 7-классдиз литературадин хрестоматия туькIуьрна. Исятда чап ийизва са гзаф художественный эсерар. Месела, Пушкинан, Горькийдин, Толстоян ва маса писателрин шейэр перевод авуна, Етим Эминан, Хуьруьг Тагьиран шииррин кIватIал акъудна, СтIал Сулейманан шииррин лап еке кIватIал туькIуьрна и мукьвара печатдиз гана.
Ибур вири, гьелбетда, школадиз герек тир кIвалахар я. Амма ибуралди бесарун виже къведач. Фейи йисуз за лезги чIала простой предложенидикай са илимдин кIвалах кхьена, ам квез чидай синтаксисдин учебник хьтинди туш, ам урус чIалал кхьенва. 12 печатдин лист ава, яни 250 чин авай еке кIвалах я. Ам диссертация яз, яни заз чIалан илим чидайди субут ийидай материал я. Москвада кьабулна, заз филологиядин, яни чIаларинни литературадин илимрин кандидат лагьай тIвар гана…
Шаз РСФСР-дин Наркомпросди заз “Просвещенидин отличник” лагьай значок, СССР-дин Верховный Советди заз “Знак Почета” орден гана. И еке къиметди зун мадни хъсандиз кIвалахуниз мажбур ийизва…
Мегьамед Гьажиев
( “ЛГ”-дин 1997-йисан 16-майдин нумрадай. Макъала вич 1947-йисан 5-январдиз Дагъустандин радиодай гана. Чав ам профессор А.Гь.Гуьлмегьамедова агакьарна.
Газетда мад сеферда гуникди, чи фикирдалди, акьалтзавай несилрив чIехи арифдардин ва алимдин рикIин эрзиманар агакьардай мумкинвал жезва. Мегьамед Гьажиев хьтин алимар — къагьриманар виш йисалай садра майдандиз акъатун мумкин я. Ахьтин ксари лагьай гьар са келима къимет эцигиз тежедай ирс я. Макъала чна авторди вичи кхьейвал, дегишвилер кутун тавуна, хвенва. Чаз адан вичин нугъат гьихьтинди тиртIа чир жезва ).
«ЛГ»-дин редакциядин патай
