Россияда революция гъалиб хьайи пуд йикъалай (1917-йисан 10-ноябрдиз) Советрин милиция тешкилнай. Ада вичин чка кьурдалай гуьгъуьниз са йисалай (1918-йисан октябрдин сифте кьилера) РСФСР-дин къенепатан крарин Халкьдин Комиссариатдин коллегиядин къарардин бинедаллаз милициядин кьилин Управленидин составда аваз уголовный розыкдин (центророзыскдин) центральный управление тешкилна, 5-октябрдилай милициядин отделенийра къайдаяр хуьдай, бандитрихъ галаз женг тухудай кьетIен дестеяр пайда жез башламишна. 2000-йисалай уголовный розыск криминальный полициядин къурулушдик ква.

 И къуллугъ кIвачел акьалтдалди цIуд йисар алатна, амма хаталувал санизни квахьнач.Къуллугъчийри, гьа виликдай хьиз, угърияр,  тарашчияр, инсандин чандиз къаст ийизвайбур кьазва, югъди-йифди тахсиркаррин геле къекъвезва. Къе УГРО МВД-да лап важиблу подразделенийрикай сад я. Адан къуллугъчийри гьар йисуз уголовный тахсиркарвилерин 70 процент дуьздал акъудзава.

Вичикай суьгьбет физвай къурулуш чи республикадани тестикьарнай. Адалай инихъ Дагъустандин уголовный розыск четин, гьа са вахтунда баркаллу рехъ фенва. Чи общество вилик финин гьар са девирда ада гражданрин, санлай государстводин итижар хвена, тахсиркарриз инсаф тийиз, виликди фена.

Россиядин гьар са пипIе хьиз, Дагъустандани и йикъара уголовный розыскдин къуллугъчийрини чпин лишанлу югъ къейд­зава.

И суварин йикъан вилик зун Россиядин къенепатан крарин министерстводин Махачкъала шегьердин Управленидин Кировский райондин полициядин отделдин старший оперуполномоченный, полициядин майор Бутаев  Нисретуллагь  Камиловичахъ  ­галаз гуьруьшмиш хьана. Агъадихъ чи арада кьиле фейи суьгьбет гузва.

• Нисретуллагь Камилович, квез виридаз УГРО-дин лишанлу югъ мубаракрай!

— Сагърай!

• Къайдаяр хуьдай органриз фен­вайбуруз сифтени-сифте, адет яз, гьа сад хьтин суал гун жезва: вун полициядин ор­ганриз дуьшуьшдай акъатайди яни, та­хьайтIа?..

— Вучиз ятIани, къенепатан крарин органриз кIвалахал физвайбурукай жуьреба-жуьре фикирар ийида. Бязибуруз талукь яз, белки, бине авайбур я жеди. Амма за полициядин партал алукIунихъ чинебан сир авач…

Са легьзеда адан фикирар яргъариз фена ва вичин уьмуьрдикай куьрелди суьгьбет ийиз башламишна.

…Нисретуллагь Бутаев 1974-йисан 11-ноябрдиз Мегьарамдхуьруьн райондин Хъартас-Къазмайрал зегьметчи Камилан хизанда дидедиз хьана. Аял вахтара чуьлда ва кIвале диде-бубадиз куьмекар гудай. Школа, медалар хьаначиртIани, хъсан чирвилер аваз акьалтIарна. Спортдал рикI алай жаванди хуьруьн ва райондин спартакиадайра кIвенкIвечи чкаяр кьаз хьана. Гьа са вахтунда адаз юлдашрин арада ислягьвал, гьахълувал кIандай. Ингье школа куьтягьна. Вилик “Вуж жен?” суал акъвазна. 1992-йисуз Дагъустан Республикадин МВД-дай ам Россиядин Фдерациядин МВД-дин высший школадиз рекье туна. Имтигьанар агалкьунралди вахкай жегьил гьа и махсус шко­­ладин юридический факультетдиз кьабулна. КIелунрал, спортдал, гьакIни гуьгьуьллу дестейрик кваз дежурствояр тухунал рикI алай дагъви, сифте курсунилай башламишна, амайбурукай хкатна чир жезвай. КIелдай йисар акуна-такуна акъатна. Госэкзаменарни вахкана. Амма диплом гъи­лиз вахчудалди Чечнядинни Дагъустан Республикадин часпардал алай Герзел муькъвел 6 вацран командировкадиз акъат­на.

…1997-йис. Чечняда ва Дагъустандани гьалар къизгъин жез башламишна. Исламдикай далда кьуна, ягь-намус, инсаф авачир душман чи республикада Конституциядин къурулуш  дегишариз, адан территориядин битаввал чIуриз, ам Россиядин Федерациядивай къакъудиз, Дагъустан метIерал акъвазариз чалишмиш хьанай. Бандитар дагъустанвийри  гзаф ажугълудаказ, такIан­вилелди къаршиламишна.

Дагъустанвияр сад хьиз, ватанпересвилин гьиссер рикIе аваз, республика, Дагъустандин ва Россиядин  конституцийрин къуру­луш хуьз кIвачел къарагъна. И гзаф хаталу­ ва муракаб вахтунда полициядин жегьил лей­тенант Дагъустандин сергьятар хуьз, югъ­-йиф лугьун тавуна, къаравулда акъваз­на.  Ина жегьил офицерди лигимвал къачуна.

• Полициядин кIвалах гьамиша четинди тирди чизвай ваз, тушни?

— Эхь, четинвилерикай аян тир. Дуьз ла­гьайтIа, икI кIевера гьатдатIа чидачир. Кили­гайтIа, уголовный розыскдин подразделенийри гзаф муракаб ва криминогенный гьалара кIвалахзава. Муракабвал адакай ибарат я хьи, умуми тахсиркарвилерихъ га­лаз санал эхиримжи вахтара залан тахсиркарвилер, инсанар чуьнуьхунар, заказдин кьиникьар, кIвалер, общественный дараматар хъиткьинарунар, гуж гъалиб авун ва икI мад гзаф жезвай. Къенин девирдин тахсиркарвилер, пешедин устадвилел, яракьламиш хьунал, алакъадин такьатралди таъмин хьунал, лап чIехи регионрин дес­тей­рихъ га­лаз алакъа хуьнал ва маса шар­тIарал гьалтайла, тафаватлу жезва. Абур полициядин чиниз ачухдиз экъечI­зава…

• Бязи вахтара паспорт гвачиз куьчедиз акъатайла, инсанрик кичI акатзава. Ай-аман полициядиз аватда.

— Сад лагьайди, кичIевал женнетдай  атанвай  затI я лугьуда. Им пис кар туш, яни вуна жавабдарвал гьиссзава, общественный къайдайрал, законрал амал ийизва. Имни гьар садан вичин хийирдихъ я. Кьвед лагьайди, им куьчедиз экъечIай гьар са кас полицияди кьада лагьай чIални туш. Абуру, адет яз, сифте нубатда шаклу инсанар ахтармишда, гьа са вахтунда тайинарнавай къайдаяр чIур­завай инсанар акъвазарда, жерме ийида, шегьердай акъудда, герек атайтIа, вуч кас ятIа тайинарун патал приемник — распределителдиз тухуда. Эгер вун ви дуьз рекье аваз, инсанвилелди физ-хквезватIа, вак полицияди вучиз хуькуьррай?! Къайда-низам виридаз талукь я, истемишзавайвал паспорт ва я вун вуч кас ятIа тайинарзавай документ гваз хьун пис кар туш кьван.

• Вуна инал паспорт ва я маса документ лагьанай. Амма зал са сеферда лап кутугай хизандай жегьил студент гьалтна. Ада вич саки 8 сятда Махачкъаладин Советский РОВД-да  кьуна акъвазарна, нетижада тарсаризни физ тахьайдан гьакъиндай шикаятзавай. Паспорт, дугъриданни, адав гвачир. Амма зачетрин книжка, шофервилин удостоверение кваз кьунач лугьузвай. Ихьтин дуьшуьшда полициядин къуллугъчияр гьахълу яни?

— Маса шулугъ квачиз, гвай документар гьисаба кьуначтIа, полицейскияр гьахълу туш. Эгер автомашин гваз,  шак алай месэла хьанватIа, гьахъ-батIул тайинарун патал­ акъвазарнатIа, чи къуллугъчийрик гунагь квач. Муькуь патахъай, шегьерда исятда чуьнуьхна, маса ганвай ва я тапан документар (чебни ахьтин устадвилелди туь­кIуьрнавайбур жезва хьи, бязи вахтара абурай гьатта Аллагьдин кьилни акъатдач),  автомашинар гвай инсанар акьван ава хьи, мукьуфдивди ахтармиш тавуртIа, машинрин гьакъикъи иесияр чпел вил алаз амукьда. Эхирки, жезмай кьван паспорт гваз хьайи­тIа, саламатвал, секинвал я. Генани эгер работникдин гьерекатар законсузбур яз аквазватIа, квевай шегьердин къенепатан крарин управленидиз хабар гуз жеда.

• Инсан я, рикIелай алатна (я вун гъавурдикни жедач), са документни гвач, я пулни. Ихьтин дуьшуьшда гьикI хьурай?

— Дугъриданни, дагъвияр мугьманрал рикI алай, мергьяматлу инсанар я. Бес полициядин работникарни инсанар тушни? Абурухъ диде-буба, мукьва-кьили ава. Абу­­руз куьчедиз экъечIайбур вири яхъ лугьузвай касни авач. Нетижа гьар са тайин дуьшуьшди вичи къалурда.

• Юлдаш майор, полициядин къуллугъчийрин чанариз къаст  авунин дуьшуьшар (виликандалай тIимил ятIани) давам жезва, гьакI къайдаяр хуьдай маса работникризни инсаф ийизвач. Ви фикирдалди, вучиз икI хьанва?

— И суалдиз са гафуналди жаваб гуз жедач. Малум тирвал, къецепатан, гьакI къене­патан душманар, бандитар гзаф хьанва. Абур кьазвайбур, жавабдарвилиз чIугваз-вай­бур гьа къайдаяр хуьзвай къуллугъчияр­ я эхир! Бандитизм, экстремизм артух хьан­ва, ниятар чIуру ксари рекьелай алудзавай жегьилар яракьар гваз тамара гьатнава. Абуру, чеб кьазва лугьуз, кьисас вахчузва…­

• ИкI хьунин себеб вуч я?

— Себебар гзаф ава. Вун обществода арадал атанвай гьалариз килиг. Экономика агъуз аватзава, бейкарвал къвердавай артух жезва, гзафбур кесибвиле гьатзава. И крарикай менфят къачуна, вахабистри кьил хкажзава. Ваз къецепатан уьлквейра кIелиз хквезвай жегьилар вири дуьз рекье авай хьиз яни? Идалайни гъейри, къанажагъсуз, ватандиз, диде-бубадиз вафасуз жегьилар гъиле пулар гьатуни, ичкиди, бейгьушди рекьелай алудзава. Адет яз, тахсиркарвилерин вилик пад кьун анжах къайдаяр хуьдай органрин везифа яз гьисабзава. Гьар са кIвалин вилик, тамарин вири гирвейрал полицаяр акъвазариз хьун мумкин туш эхир! Бес общественность, диде-бубаяр гьиниз килигзава? ЧIуру рекье­ авайди сифте нубатда гьабуруз акун лазим тушни? Гзаф вахтара гьатта акурдини такурдай кьазва, шагьидвал авуникай кьил баштанзава. Куьрелди, са жазаламишунин рекьелди къайда тваз хьун мумкин туш. Гьар са агьали, вири общественность ха­бар­дарвилин чешме хьун, тербиядин кIва­лах гужлу авун чарасуз я.

…Полициядин майорвилин чиндал, къуллугъдин гурарай старший оперуполномоченныйдин къуллугъдал кьван хкаж хьан­вай  женгерин гьерекатрин иштиракчиди вичи хкянавай рекьел пашманвал ийизвач. Ада Россиядин Игит Мегьамед Нурбагандован “КIвалах ая, стхаяр!” лагьай эвер гуник кваз гьакъисагъвилелди къуллугъзава. Зегьметдиз къиметни тагана тунвач. Ам гьуьрметдин грамотайрин, меркездин мэрдин патай тIвар кхьенвай­ гъилин сятинин ва маса шабагьрин сагьиб я.

Гьуьрметлу хизанда уьмуьрдин юлдаш Раинадихъ галаз санал кьве рушни са хва тербияламишзава. Къуй абуруз, гьакI ви­ридазни секин, хушбахтлу гележег хьурай!

Алаудин Гьамидов