(Эвел — 5-нумрада)

Халкьдин агьваллувал, экономика хкажуникай, адан гележегдикай журналист Ш.Шихмурадован ва Дагъустандин ла­йихлу экономист Джамил Насибован арада суьгьбет давам жезва.

Ш.Ш. — Кьиблепатан Дагъустандин районра экономикадин гьалар гьихьтинбур ва адан диб хкажун патал гьихьтин серенжемар кьабулун чарасуз ятIа, гьадакай куь фикирар лагьанайтIа, хъсан жедай.

Дж.Н. — И метлеблу месэла ачухарун патал заз тарихдин чинриз вил ве­гьин­ хъсан аквазва. Вичин вахтунда  маш­гьур политик хьайи Индира Гандиди тарих виридалайни пис ученикар авай виридалайни хъсан муаллим я лагьанай. РикIел хкин: революциядилай гуьгъуьнин­ йисарилай эгечIна, алатай асирдин 60-йи­саралди Кьиблепатан Дагъустанда хи­­пехъанвал виликди фейи девир тир. Акьал­­­тIай четин хел ятIани, хипехъанвили халкьдин агьваллувал аквадай хьтин дережадиз хкажна. Месела, Ах­цегь­ райондин дагълух хуьрерин бязи агь­валлу кIва­­лера гьа чIавуз гьазурнавай, къвезмай вахтар патал хвенвай, симералди кутIуннавай, гьар садай 500 килограмм къведай сарин туькер (запасар) къени ама. Гьа вахтарин къиметрай са туьк сарин къимет 5 агъзур манатдиз, яни Махачкъалада хсуси кIвалерин къиметдиз барабар тир. Хипехъанвили чкадин агьалийриз хийир гунилай гъейри, мадни важиблу месэла гьялнай: уьлкве бес кьадар­ хаммалдалди — ерилу саралди таъминарзавай. ИкI экономикадин агалкьунрин кьилин лишан — кьве ва я вири терефриз менфятлу жедай къайда хвенвай.

60-йисара лагьайтIа, винидихъ ла­гьай­вал, чакай пис ученикар хьана — хипехъанриз къулай шартIар яратмишдай чкадал и хел, дагълух хуьрер, дибдай акъуд­на,  арандиз куьчарна.

Ахпа 90-йисаралди Кьиблепатан Да­гъустанда багъманчивилинни уьзуьмчивилин хъсан вахтар тир. ИкI, Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Дербент районрин агьалийрин агьваллувал, совхозри ципицIрикайни ичерикай чкадал чехирар, шире хкудиз, Урусатдин шегьерра маса гуз, хьайи дуллухри вини дережадиз акъуднай. Идан гьакъиндай гьакIни Кьиблепатан Дагъустандин дуьзендин хуьрера агьалийри гьа чIавуз чпиз эцигнавай къелеяр хьтин кIвалерини шагьидвалзава. Гьа чIавузни кьве терефдизни менфят жезвай: Дагъустандин уьзуьмчивилин хиле уьлкведихъ чехирдин ва ширедин жигьетдай авай игьтияж таъминарзавай. Гуьгъуьнлай Кьиблепатан Дагъустандин совхозрин чехирар гьазурдай заводрин, цехрин эхир гьихьтинди хьанатIа, чун вири шагьидар я.

Винидихъ къалурнавай и агалкьунрин сир веревирддайла, вилиз таквадай, амма асул важиблу кар ам тир хьи, а кIвалахар гьукуматди пландин бинедаллаз, пулдин еке такьатар чара авуналди, талукь тир хилерин кIеви гуьзчивилик кваз кьилиз акъуднай. Пуд лагьай сеферда чи районрин агьалийрин агьваллувал хкаждай серенжемар къе ва я мукьвал гележегда гуьзетиз хьун четин кар я. Идан себебни чкадин агьалийринни къецяй капиталар серфзавайбурун игьтияжрин мумкинвал сад тахьун я. Экономикади гьамиша цIийи хъувун истемишзава, ам муракаб къурулуш я.

Ш.Ш. —  Советрин Союз чкIидалди, чи районра  нек, як гьасилзавай агьваллу фермаяр авайди тир. Къенин шартIа­ра а тежрибадикайни, гьайиф хьи, менфят къачузмач.

Дж.Н. — Дуьз я, гьар совхозда вири кIва­лахар механизмламишнавай некIе­дин фермаяр авайди тир. Амма анра кIва­лах гьикI тешкилнавай? Жинсинин дуьгвеяр, миже квай ем, гьатта векъи алафарни Урусатдай  багьа къиметрай хкизвай. Идалайни гъейри, жинсинин калер гатун вахтунда дагъдин шартIара къа­цу алафдалди бес кьадарда таъминариз жезвачир. Нетижада ацазвай некIедин кьадар планламишнавайдалай хейлин тIимил хьуникди  некIедин жуваз акъваздай къимет Урусатда чкадал гьасилзавай некIе­дин къиметдилай гзаф тир. А вахтара  нек гьукуматди кьабулзавай. Къе нек винидихъ къалурнавай шартIара гьаси­лайтIа, базардин конкуренциядикди виликамаз жува-жув банкрот авун жезва. Мадни са себеб. Чуьнуьх тавуна лугьун лазим я хьи, некIе­дин фермайра асул  гьисабдай маса чкайра зегьмет чIугваз тежедай яшлубуруни инвалидри, пешекарар туширбуру кIва­лах­завай.

Ш.Ш. — Чи къунши Туьркия  ресурсар авачир уьлквейрик акатзава. Туьрквер салан майвайралди ва емишралди чи чIехи уьлкве таъминариз гьазур я. Хуьруьн майишатдин жигьетдай туьркверин тIебиатдин шартIар Дагъустандинбу­рулай са артух тафаватлу туш. Чибуру абу­рулай чешне къачун тавун сир яз аквазва.

Дж.Н. —  Къе Туьркия  гьайванрин хамарин ва парчайрин рекьяй дуьньяда къанунар акъудзавайдаз элкъвенва. Анин теплицайрин тежрибади Кьиблепатан Дагъустандин районра сифте камар къачузва. Чи гзаф районра салан майваяр гьасилдай теплицаяр кардик акатун шад жедай кар я.

Австриядин меркез Венадин къерехра виш йисарин тарих авай гъвечIи, кьилдин ксарин сад-кьве гектардин чкаяр кьунвай уьзуьмлухар экIя хьанва. Гьар са гектардайни вини дережадин еридин пуд тонн чехир хкудиз жедай кьван ципи­цIар кIватIзава. Уьзуьмлухрин иесийри лугьузвайвал, а чилер маса рекьериз иш­лемиш тавун патал властри кьетIен закон кьабулнава.

Чи къадим Дербентдин къерехра лагьайтIа, уьзуьмлухар хкудиз, кIвалер эцигна, цIийи проспектар арадал гъанва, хуьрер кутунва. Аниз атай туристриз, гьатта шегьердин юкьваз акъатдалди, адан къадимвилин лишанар аквадай гьалда тунвач.

Ш.Ш. — Чи къенин суьгьбетдиз гьазур жедайла, за чи газетдин 2011-йисан 50 ва 51-нумрайра  Кьиблепатан Дагъустандин экономикадиз талукьарнавай  интервью мад сеферда кIел хъувуна. Анин бязи важиблу чкаяр къе рикIел хкун кутугнава. За Самур вацIун берекатлу цикай чи районриз, республикадиз менфят хкатдайвал авунин  месэлайрикайни рахана кIанда лагьайла, куьне ихьтин жаваб ганай: “Самур вацI вири девирра Кьиблепатан Дагъустандин агьа­лияр патал милли ярж, лишан я.  Инал заз профессор, Международный ва Россиядин инженерный академиядин академик Гьамид Бучаева “Махачкъаладин хабарар” газетдин 36-нумрада кхьен­вай гафарихъ галаз чи газет кIел­­за­вайбурни танишариз кIан­зава. “XX асирдин 50-йисара КПСС-дин ЦК-дин ва СССР-дин Министррин Советдин къарардалди Самур вацIал гидроузел эцигна. Анай “Самур — Дивичи” къаналдин куьмекдалди  Азербайжандин игьтияжар патал йиса 500 миллион кубометр яд къачузва, вични — пулсуздаказ. И гидроузел, плотина, муьгъ эцигдалди, Самурдин михьи це куьтуьмрин, форелрин, къизил балугърин дуьньядин запасрин 92 процент туьретмиш жезвайди тир. Гила СДК-дилай агъадихъ вацIа амукьзавайди  тIи­мил яд я. А ци Кьиблепатан Да­гъустандин 7 райондин игьтияжар тIи­мил кьадарда хьайи­тIани таъминарзава. 1992-йисалди а районрин 156 агъзур­ гектар чилерикай  анжах 56 агъзур гектардиз  тир яд гуз жез­вайди, гила лагьай­тIа, — гьадалайни тIимил майданриз. Эгер Кьиблепатан Дагъустандин районар целди таъминарунин месэла гьял та­вур­­­тIа, чна анриз  кефердихъай яд агакьарунин кардикай фикир-хиялна кIанда”.

Самурдин патахъай ихьтин месэла майдандиз акъатзава: балугърин запасар арадиз хкун патал яд вири гьуьлуьхъди ахъайна кIанда, я Азербайжан патаз яд тухунай гьакъи къачуна кIанда. Умудлу я хьи, мукьвал, яргъал и месэла дуьздаказ гьялунал къведа.

Кьвед лагьайди. Жегьилар  яргъал шегьерриз тефин патал куьне гьихьтин теклиф гудай лагьай суалдиз интервьюда икI жаваб ганай: “И кар акъвазардай мумкинвилер тIимил авач. Къачун чна Шурдере. Аниз Гуьлгери вацIун яд акъуд­зава. И чуьл Къазахстандин хам чилериз тешпигь я. Яд авачирвиляй гуьзел мулк къенин йикъалди баябан чуьл яз ама. И гегьенш ерийра гъвечIи Да­гъустан арадал гъиз жеда.

Заз ван хьайивал, Шурдереда цин гьамбархана эцигзавалда. Кавказдиз къе еке пулар атанва. Шурдереда алай аямдин вири шартIар авай курортдин зурба шегьер кутадай мумкинвал арадал атанва. И кар кьилиз акъудайтIа, бейкар жегьилар, кIвалахдай чкаяр жагъуриз, Урусатдиз фидачир, Шурдередиз ахмиш жедай».

Гила, а интервьюдилай кьулухъ цIуд йис алатайла, за квез суал гузва: им  интервьюда къалурнавай делилрин лазимвал ва я важиблувал амач лагьай­ чIал яни, тахьайтIа, ина маса кар авани?­

Дж.Н. — Эгер са макъаладивай Кьиблепатан Дагъустандин месэлаяр гьялиз хьанайтIа…

Гьакъикъатдани, Самурдин яд виликрай жуван багъри стхадихъ галаз хьиз пайзавай. Гила и кар жувакай зарафат авуниз элкъвенва.

Къалурнавай месэлаяр кьилиз акъудун патал неинки зурба къуватар, гьакI инсанрин гьазурвални чарасуз я. Алатай цIуд йисан къене чи халкьдин уьмуьрда гзаф зурба вакъиа кьиле фена. Заз инал и мукьвара чи ярж, дамах тир Самурдин там терг хьуникай хвейи хайи чилин баркаллу рухваяр, Самур патан къанажагълу жемят вири халкьдиз чешне хьанвайди тестикьариз кIанзава. ТIебиатдин девлетар хвейибурузни абурун терефдал алайбуруз  чи вири халкьдин патай аферин, баркалла къвезва. “ГъвечIи” женгина гъалиб хьайибурулай чIехи месэлаярни гьялиз алакьдайдал шак алач.

И жигьетдай Самур патан къанажагълу агьалийри къалурай кьегьалвал чи суьгьбетда къарагъарнавай ва гьакI маса месэлаярни гьялиз хьунин карда хъсан чешне тушни бес!

Ахцегь райондин Къизил дередин  мяденар, гьакI Шурдередин хам чилер тIебиатдиз зиян тежедайвал ишлемишун хийирлу кар жедай. Шурдередал чан гъун патал “Дальневосточный гектардин” къайда ишлемишунин мумкинвиликайни фагьум-фикир авуртIа, хъсан жеда.

Ш.Ш. — Гележегдиз, халкьдин яшайишдиз, экономика вилик тухуниз талукь яз къарагъарнавай и месэлайри, за кьа­тIузвайвал, чи газет кIелзавайбурув де­риндай фикирар ийиз тада. “КьатI ама” гафар мад кхьин тавуртIани, месэла вич акьван герекди, важиблуди я хьи, чна винидихъ лагьанвай фикирралди вири акьалтIзавач. Умудлу я хьи, чи суьгьбетар мадни давам жеда. Гила газет кIел­завайбуру, пешекарри, алимри, экономистри, районрин кьилери чпин гафни лагьана, хийирлу теклифарни га­найтIа,  хъсан жедай.

«Лезги газет»