(Эвел 2-нумрада)

Ш. Ш. — Алай девирда гзафбуру кредитар саки гьар чIаван хуьрекрик кутазвай кьел хьиз ишлемишзава. Гьавиляй ша къе чун, куьрелди хьайитIани, кредитрикай рахан. Абурухъ, куь фикирдалди, хъсан ва пис гьихьтин терефар ава?

Дж. Н. — Кредит (greditum) латин чIалан гаф я, яни ссуда, банкдай ва я масанай вугудай, къачудай бурж пул ва я шей. Малум­ я хьи, кредит къачурла, ишлемишайла, тайин­ процентарни кьилел алаз вахкана кIан­за­ва. Кредитар гьар жуьрединбур ава: банк­дин, бюджетдин, гьукуматдин, яргъал вахтунин, куьруь вахтунин, коммерциядин, комму­нальный ва икI мад. Кредитрин месэла, вичин метлебриз килигайла, экономикадин, уьмуьр­дин гзаф хилериз, терефриз таъсирзавайди хьуниз килигна, са гафуналди ва я куьрелди жаваб гун, гьелбетда, четин я. Са патахъай, кредит, бурж вугана — кIеве авайдан гъил кьуна. Муькуь патахъай, ада гзаф инсанар кIеверани твазва эхир. Бурж вахкудалди алат тийир залан пар я. Ам къачун регьят, вахкун — четин, бурж — юкъуз хажалат, йифиз ахвар хун я гьавайда лугьузвайди туш. Гьар гьикI ятIани, гьуьжет алачиз лугьуз кIан­зава: низ, чIехи пуларихъ галаз кIвалахна, тежриба авачтIа, гьам кредитрив агудун хата квай кар я. Мисалар виринра кIамай кьван ава.

Ш. Ш. — Хуьруьн майишатда карчивиел машгъул жез кIанзавайбурун кьадар къвердавай артух жезва. Гьар нивай хьайитIани, карчивал ийиз жедани бес?

Дж. Н. — Гьелбетда, — ваъ. И кар гъиле кьуна, кьилизни акъудун патал алакьунарни, зегьметдал рикI хьунни, гележегда кьилел къведай крар акунин бажарагъни хьана кIан­да.  Са мисал.

За Кьиблепатан Дагъустандин са районда Махачкъалада яшамиш жезвай са хизандиз, сифтедилай эхирдал кьван жуван къаюмвилик кутуна, герек тир вири меслятар къа­лурна, кьве гектарда шуьмягъдин багъ кутаз куьмекна. Амайбурулай тафаватлу яз, а ксар неинки яшар пудкъадалай алатнавайбур, гьакI кьилин образованини авай, чпин коллективра кIвалахдик квайбур,  итим Дагъустандин лайихлу эцигунардайди, пабни Да-гъус­тандин лайихлу духтур я.

Зи кьатIунралди, а хизанди, чпел гьалтдай четинвилериз килиг тавуна, бегьерлу багъ хьун чIехи мураддиз элкъуьрнавай. Дуьз лагьайтIа, винидихъ къалурнавайбурулай гъейри, мадни са себеб авай: уьмуьрдин юлдашдиз шекердин диабет авайвиляй духтур дишегьлидиз шегьердин “секин” жуьредин уьмуьрда дегишвилер тваз, хуьруьн чка­да­ багъдин гьар жуьре къайгъуйри вичин уьмуьрдин юлдашдиз датIана гьерекатдик жедай шартIар яратмишун тир.

Къейдзавайвал, Китайдин фермерри такьатдай аватдалди зегьмет чIугвазвалда. Па­каман сятдин кьудалай нянин ругудалди гьар юкъуз кIвалахдайбур я лугьуз, абурун тIвар зурба зегьметкешар хьиз акъатнава.

Куьн килиг садра, чи винидихъ къалурна­вай “фермерри”, шегьердин къулай шартIар гадарна, саки гьар гьафтедин ял ядай йикъара, 170 километрдин мензил атIана, баябан чуьл кул-кусдикай, къамишрикай михьна, жугъунралди кIевна, чарасуз вири кIвалахар вахт-вахтунда тамамарна. И вири кIвалахар, юргъун хьайила, ял ядай, ракъинин чимивиликай далдаламиш жедай чкани авачиз кьилиз акъудун лазим тир.

Абурун вилик шуьмягъдин къелемар гьинай­ маса къачун хъсан ятIа чирунин сад ла­гьай­ месэла акъвазнавай. Абуру, чеб шуь­мя­гъдин къелемар Махачкъаладин базардай гьар сад 120-150 манатдай маса къачуз гьазур тирди малумарна. За абуруз еридиз хъсан, чкадин шартIарив кьадай, къиметдиз гьатта вад сеферда ужуз къелемар Самурдин зонадай маса къачун теклифна. Абур зи теклифдал рази хьана, 1500 къелем гьар сад 25 манатдай Самурдай маса къачуна.

Кьвед лагьай месэла, къелемар гьихьтин араяр аваз цун лазим ятIа, са тIимил четинбурукай хьана. Тежрибади къалурзавайвал, пешекарри кьве жуьре ишлемишзава. Сад лагьайди, тараринни жергейрин арайра пуд метр туна, къелемар цана. Сифте 10-15 йисуз, тарар чIехи хьана, сада-садал хъен вегьедалди,  гзаф тарарилай бегьер къачуна. Ахпа, са жерге таз, жерге тарар атIуз. Кьвед лагьай жуьре — къелемрин жергейра 5-6 метр туна цун, трактор къекъвез жедай рекьер тун. Амма и кьвед лагьай жуьреда гзаф мензил туна цайи къелемрикай яргъал вахтунда тIимил бегьер къачуз жеда.

Къе фермеррин жегьил багъ вири терефрихъай къайдадик ква. Гьайиф хьи, винидихъ къалурнавай чешне чи уьмуьрда тек-туьк дуьшуьш я. Ихьтин крар адетдиз элкъуьрун хуьруьн майишатдин жавабдар пешекаррин эвелимжи буржийрикай хьайитIа, чи чилерин бегьерлувал, чилел кIвалахиз кIанзавайбу­рун агьваллувал артух жедай.

Ш. Ш. — Базарар, анра къиметар къе чи уьмуьрда таквадай, гзаф вахтара хабар авачир, амма вири терефрихъай зурбаз таъсирдай месэладиз элкъвенва. И тема гзаф муракаб алакъайрикай ибарат я. Бязи вахтара базардин къиметар гьахъсуздаказ цавариз акъудзава. Экономикадин илимдин буба Адам Смита лагьанай хьи, “рынокдин са гьихьтин ятIани таквадай гъили” чпин менфятлувал патал экономикадин умуми хушбахтвал экономикадин кьилди-кьилдин гьерекатрилай аслу яз къалурзава. Чи базарра арачийри агъавал ийиз са шумуд 10 йис я. Арачийрин къазанжийриз яраб сергьятар аватIа?..

Дж. Н. — Неинки сергьятар авач. Алверчийри “лепе кьазва” ва ракьар (капкан) къязава. Россиядин са шегьерда яшамиш жезвай чи са ватанэгьлиди заз Махачкъаладай лигуструмдин хейлин къелемар жагъурун тIалабна. Ада заз Дербентда и къелемар кьадарсуз багьа къиметдай маса гузвайдакай телефондай лагьана. Дуьз лагьайтIа, заз и набататрин тIвар сифте яз ван къвезвай. Куьмекиз кIанз, жуван къекъуьнар за Махачкъаладин кьвед лагьай базардилай башламишна. Къелемар маса гузвай са жегьилди заз вичивай 140 манатдай жагъуриз, са гьафтедилай завай къачуз жеда лагьана. Заз базарда а набататар гьихьтинбур ятIа чириз кIанзавай. Зун къелемар алай маса чкадал фейила, са лезги ваха заз вичиз лигуструм авайди, вичивай 45 манатдай гьа за лагьай юкъуз гьазуриз жедайди малумарна.

Къиметрин тафаватлувили зи тажубвал артухарна. А набататар гьина экъечIзава, абуруз гьихьтин гелкъуьн герекзава лагьай зи гафар алверчиди жаваб авачиз туна. Эхирни за адавай базарда а набатат аватIа, вич къалурун тIалабна. Чун кьведни жергедин са кьилиз фена. Ада заз “гьа им “лигуструм” я лагьана, зур метрдин кьакьанвал авай, къацузмай куьлуь пешер алай тIвал къалурна.

Патавай килигайла, заз а “лигуструм” квез лугьузвайди ятIа чир хьана. Ам шегьеррин скверра, куьчейра, паркара цазвай, гьамиша къацуз амукьзавай кул-кус тир. Са къад сантиметрдин хел атIана, чилик кутуртIа, экъечI­завайдини заз чизвай.

Заз кул-кус къалурай вахаз а тIвалар ях­цIур манатдай маса гун дуьз кар туширди ла­гьайла, яргъал хьиз акъвазнавай муькуь дишегьлиди заз горзеленхоздай лигуструм ужуз къиметдай  жагъидайди лагьана.

Горзеленхоздин ракIарал алай къаравулди за жув атунин метлеб  лагьайла, ада, артухан пул гана, инай вучиз къачуда, маршруткада акьахна, теплицайриз алад ва агъуз къиметдай гьикьван кIандатIани къачу лагьа­на, теплицадиз фидай рехъ къалурна.

Теплицада  къелемдин къимет 25 манат я лагьана. За анин чIехидаз жув хуьруьн ма­йишатдин работник, заз къачуз кIанзавай набататрин асул  къимет 15 манат тирди лагьайла, ада вичи товар 25 манатдай маса гайи документар къалурна, заз 17 манатдай ахъай­дайди малумарна.

Гьа и лагьай къиметдикай за телефондай зи танишдаз лагьайвалди, ам рази хьана, пул ракъурна. Ада Дербентдин туьквенра лигуструм гуьрчег къапара аваз 400 манатдай гузвайдакайни хабар гана заз.

1000 къелемдихъ 17 агъзур манат пул га­на, за абур къачуна. Дербентдин туьквендай 400 манатдай къачунайтIа, зур миллион манат пул акъатдай!..

Мад са мисал. Багьа шейэр авай туьквенда зи сифте хиял жува ахтармишзавай товар гьи къиметдай арачийри къачунвайди ятIа, гьадал фида. Ихьтин суал товар маса гузвайбурув вугунни кутуг тавур кар тирди заз чизва. Са сеферда за пешекарвилин итиж авуна. Са шумуд йис идалай вилик кIвализ мебель къачун патал чун Махачкъаладин туьк­венра гзаф къекъвенатIани, жуваз кIан­дай хьтин шейэр жагъаначир. ГьикI ятIани, шегьердин алишверишдин са майдандал заз туьквендин витринадай жув къекъвезвай шартIариз жаваб гузвай мебель акуна. Туьквендин къуллугъчидивай къимет хабар кьурла, ада вичиз алвердай вахт авачирди,  тади гьалда няналди туьквен товардикай азадна, ам адан иесидив вахкун лазим тирди, эгер  за 500 манат пул гайитIа, вичи мебель исятда иесидивай къачур къиметдай маса гудайди ва улакьда аваз зи кIвализ ахгакьардайди малумарна. За къимет хабар кьурла ада зун гзаф тажубарна — мебель къачунвай къимет за маса туьквенра ахтармишай къиметдилай пуд сеферда тIимил тир.

Россиядин прессади хабар гайивал, 2010-йис кьурагьди хьуниз килигна, базарра картуфар кило къанни цIуд манатдай гана. Гуьгъуьнин йисуз чиновникрин буйругъдалди гзаф майишатар картуфар цунал  желбна. Нетижада картуфар лазим кьадардилай гзаф хьана. Алверчийри картуфар гьатта пуд манатдай къачунайтIани, муьштерияр патал абурун къимет дегиш хьаначир! Вуч лугьуз кIанзава? Къиметрин тафават арачийрин жибинда амукьнай!..

Ш. Ш. — Лугьузва хьи, реклама алишверишдин двигатель я. И двигателдиз чIуру гьихьтин терефар ава?

Дж. Н. — Къе реклама за бязи вахтара финансовый терроризмдив гъекъигзава. Са мисал гъин (гъавурда гьатдайвал). Машинар сихдаказ авай береда зун дустунихъ галаз багьа машинда аваз Махачкъаладин са куьчедай физвай. Къецепатан уьлкведин нумраяр алай, куьчедин чапла патай физвай машиндай са пассажирди, вилик квай ра­кIа­рай гъил акъудна, чпиз рехъ гун тIалабна. Чаз адаз рекьин эрчIи патан жергедиз гьахьиз­ кIанзавайди хьиз хьана ва  рехъ гана. И чIавуз чун светофордин вилик квай, анал машинрин гьерекат яваш хьанвай. Пассажирди чпин машин акъвазарна, адай экъечIна, чи машиндин патав атана, урус чIалалди лагьана: “Жанаби, чун Болгариядай я, икьрарар кутIуниз, “Киргудиз” физва. Чи теклифриз килигиз кIан­дани кваз?”

Аквазвани, рагъ алай юкъуз, са регъуьвални авачиз, машинрин “сел” акъвазарна, таниш тушир ксар “герек муьштери” чIалав гъиз, желб ийиз алахъун!.. Ихьтин гьерекатар гьатта лап ягьсуз шофердини ийич. Къецепатан уьлкведин гражданиндихъ галаз ве­къидаказ ваъ, эдеблудаказ рахана кIанза­вай­ди заз чизвайвиляй, адан гаф атIана, эгер абу­рун вири къайдадик кватIа, чаз рехъ ачухун тIалабнай.

Гьа ихьтин “азад” базаррин шартIара кесибрин яшайишдин ери хъсанариз хьун четин кардиз элкъвенва.

(КьатI ама)