Чан алай гьар са за­тIуниз къулайвилихъ гелкъуьн хас я. Чилер зурзадайдакай, маса му­сибатар хьуникай виридалайни вилик чилин гьашаратризни  гьайванриз хабар жеда, абур къулай чка жагъурунин гьерекатрив эгечIда.

Бес инсанар?.. Чи уьмуьрда кьиле физвай бязи крар акурла, акI жезва хьи, акьван зурба мефтIер ганвай инсанриз яшайишдин (яшамиш хьунин) къулайвал вуч ятIа, ерли чи­дач… Кьакьан дагъдин хуьреваз, сада вичин хипер язавай кун патав гвай къуншидин дакIаррин кIане ачухда. Сада вичин салан къен са чипIинин артухарун патал жемят физ­вай рехъ гуьтIуь ийида. Пуд лагьайда ви кIва­лерин  вилик пад вичин пуд гьавайралди сериндик кутада… Пагь, авай кьван чIуруви­лер, напаквилер, пехилвилер вуч я!

Шегьерра ихьтин зидвилер, такIанвилер, сада масадакай атIунар, къакъудунар, аз­гъун­вилер мадни гзаф гьалтда. И жигьетдай чи меркез Махачкъала вирибурулай вилик фенвайди хьиз я. Къулайвилер артухаруникай, паркар, багълар, майданар, куьчеяр, гьаятар къайдадиз гъуникай, михьивилер хуьникай гьакьван гзаф рахаз, йисалай-суз ина а майданар, куьчеяр гегьенш ваъ, гуьтIуь ва кьецIил жезва. Буйнакскийдин, Дахадаеван, Котрован (гила Къадирован), Батыраян, Ярагъидин, Гагаринан, Алиеван, Энгельсан  куьчеярни мад ва мад проспектар рикIел къвезва. Нефсер акьван къати я хьи, кIва­ле­рин гьаятра аялар экъечIдай, къугъвадай са майдан, са тадарак­, яшлубур ацукьдай са куьсруь тазвач.

ИкI чи саки вири паркар (Ленинан комсомолдин тIварунихъ галай, Афгъанвийрин, Октябрдин революциядин ва икI мадни) яваш-яваш цIийи мертебайрини шадвилерин залри “незва”. Гьатта виликан спортдин майданар хейлин гуьтIуь хьанва. Тарарин кIапIа­лар квахьзава (“Ленинград” мугьманханадин, РАН-дин ДНЦ-дин, газетринни журналрин комплексдин, чи вири больницайрин патарив гвай чкаяр ва икI мадни).

ЦIийиз арадал гъизвай кьван магьлейра са тар, са кул-кус акIурзавач. Авайбурни трак­торринни­ бульдозеррин хура твазва. Месела, гьа чи га­зет­­ринни журналрин комплексдин ви­ли­к пад сифте гаражрив вугана, ахпа гьа гьаятда МФЦ-дин дарамат эцигна. Тарар… Ибур вири яша­йиш­дин шартIар хъсанарун па­тал ийизвай крар я жал?

Кьилди кьве гаф чи гьуьлуьн кьер хсусиятдиз элкъуьрнавай тегьердикай. Гьуьлел алай шегьер я лагьана, меркезвийрин чIехи паюнивай аникай менфят хкудиз жезвач. Кьер, Сулакдилай гатIунна, Каспийск ше­гьер­ни кваз, тамамвилелди кьилдин ксари, гьелбетда, да­лу къалинбуру, жугъунра туна, къаравуларни кьуна, масабуруз къадагъа авунвай чкадиз элкъуьрнава.

Хейлин чкаяр гьуьлуьн портуни, кьилдин карханайри (“Дагдизель”, гимияр ремонтдай завод ва мсб) чпин ихтиярда авайбур яз, махсусдаказ хуьзва. Лап чIехи пай духанчийривни жуьреба-жуьре клубрин иесийрив гва. Бязи­буру, чилер бес тежез, гьуьлуьн къене чпин къе­леяр, тавханаяр хкажзава! Ял ягъиз, эхъ­вез­, сад-кьве кIезри кьаз кIан хьайи­тIа, улакь кьуна, шегьердай  экъечIна кIанзава. Шегьердин пляж вирибурун кIурук квай ратI­раз ухшар я. Туристар, мугьманар вуна квел ашукьарда?..

Ак-Гёль, Азарар сагъардай кьарадин вир, Вузовский вир, Турали кьакьан мертебайрин кIвалери, эцигунрин амукьайри, кьилдин ксарин гьаятрини жугъунри “тIуьна” куьтягьзава­.

И вири аламатри республикадин талукь тир ведомствойривай, сифте нубатда, законар, тIебиат, экология хуьнин къурулушривай гежел вегьез тежер серенжемар кьабулун истемишзава.

Шегьердин администрациядин руководство, яшайишдиз къуллугъдай хилерин сагьи­бар са шумудра дегиш хьанатIани,  къулайви­лер артух хьайи чка авач.

Меркезда хейлин чкайрал, еке пулар гана, цин чарчарар (фонтанар) хкажна. Садани кIва­лахзамач. Яд авач лагьана ятIа?..

Чи кьилин къанал — КОР яваш-яваш кьиляй-кьилиз кIвалеринни гьаятрин кIаник акатзава. Бес чIуру крариз къадагъа, сергьятар авайди тушни?..

Гагь-гагь акI жезва хьи, Махачкъала кьван зирзибилри кьунвай, са къайдани авачиз, кьакьан кIвалерин магьлеяр хкажзавай, къацувиликай магьрум шегьер Кеферпатан Кавказда мад авач.

Адаз тарифдин манияр, одаяр кхьейди я. Зани кхьенай… Гила?..

Бес шегьер икI “незвай” ксариз регъуьвилин, кичIевилин, намуслувилин руьгь авайди тушни? Гьа са вахтунда цIийи магьлейрай кIва­лер  (квартираяр), маса гунин — къачунин рекламаяр къалурдайла, ахьтин суьгьуьрдин ма­хар ахъайзава хьи, пата, яргъа яшамиш жезвай ксариз гьа шартIар (къацу паркар, къулай михьи гьаятар, патав клубар, кинотеатрар, пляжарни гьавизар, поликлиникаярни школаяр, аялрин бахчаяр, гаражар, мад ва мад мумкинвилер) авайди хьиз жезва.

Гьакъикъат?.. Чун а шартIаривай гьелелиг гзаф яргъа я. Чахъ авай бязи школайри, месела, Редукторный поселокда, 2-3 смена­да кIвалахзава, поликлиника — сад, больница — сад. Аялрин бахчаяр?.. Советрин девирда эцигай кьвед чида заз. Мад аватIа?.. Бес ихьтин гьаларай гьикI экъечIда?

Чун рахазвай завалар сад-кьве йисуз арадал атайбур туш эхир. Абурук звал чи цIийи “демократрин” девирди кутуна. Иллаки чилер, гьуьлер, вацIар, мяденар маса гуз, маса къачуз жедай затIариз элкъуьрайла. Меркездин чилни, гьуьлуьн кьерерни, Тарки-Тау дагъдин ценерни, тамун кIапIалар­ни чIехи бизнесдин мал хьанва, маса гуз, ма­са къачузва. Къуватлубуру абур гьа сифте йисара чпин эменни яз малумарна. ХХI лагьай асирдин “феодалри” анрал чпин яракьлу къуватарни акъвазарна…

Гилан руководителри и завалрикай шегье­рар михьунин, анра къулайвилер тунин ве­зифаяр чпин хивез къачунвайди аквазва. Гьич тахьайтIа, чIехи хейлин чиновникар жаваб­дарвилиз чIугунва. Амма къайда, къулайвилер арадал хкун патал, аквазвайвал, сад-кьве йис ваъ, я са десте руководителарни ваъ, гзаф къу­ватар ва вахтарни герек жеда. Са Махачкъалада, вири жуьрейрин законар чIурна, са ихтиярни авачир чкайрал 400-дав  агакьна кьакьан мертебайрин кIвалер эцигнава лугьузва. Бес хьанвай кьван туьквенар, барар, духанар, йифен клубар, базаяр, шаклу “мугьманханаяр”, АЗС-яр, мойкаяр вуч я!!! Ихьтин шартIари са чи региондин (республикадин) ваъ, лап кьилин меркезрани, мертебайрани крар чпелай аслубурувай гьам камаллувал, гьамни акьал­тIай уьтквемвал, кьетIивал къалурун исте­миш­зава. Иллаки — законар хуьдай органрин къурулушривай.

Ихьтин гьалар авайвиляй чи меркезда мукьвара Россиядин урбанистрин (шегьерар туь­кIуьрдайбурун) форум эвер ганвай. Гзаф пи­­пIе­рай чIехи архитекторар, дизайнерар, эцигунардайбур, законар хуьдай органрин векилар, муниципалитетрин руководителар санал кIватI хьана, авай гьалариз вири патарихъай къимет гана. ЦIийи хейлин теклифарни, проектарни, къуватар-такьатарни, мумкинвилерни веревирдна. Яшамиш жезвай чкада къулайвилер тун уьмуьр хуьн вири уьлкведа лап четин месэладиз элкъвенвайди вирибуру къейдна.

Вири халкь сад хьана, меркез ва маса ше­гьерар хуьнин женгиник (эхь, женгиник) экечI тавуртIа, чи вилик квай “къванер-завалар” бажагьат алудиз жеда…

Махачкъала вичин кьетIен шикил, архитектура, гуьзел  дизайн, гьахьтин куьчеярни май­данар, памятникар, гьавизар, паркар, багълар авай, гьам рагъэкъечIдай, гьамни рагьакIидай патан халкьарин руьгьдин ивирар санал алай чка хьун лазим я. МасакIа ам, лугьудайвал, пехърени муг тийидай, я физ, я къекъвез тежедай чIулав кикIаз элкъведа. Ана яшамиш гьикI жеда?..

Мердали Жалилов