Лезгийрин тарихда кIел тавунвай чинар гьеле пара ама. Сур чIаварин сирерай кьил акъудунал машгъул жезвай алимри, пешекарри абурун винел кIвалахзава, цIийи делилар, тIварар, чкаяр винел акъуд­зава. Абурукай гзафбур чи газетдани чапзава. Мисал яз, Замир Закарияеван, Бедирхан Эскендерован, Мансур Куьревидин ва маса авторрин тарихдиз талукь макъалаяр кIелзавайбуру хушдаказ кьабулзава.

Мукьвара лезги халкьдин уьмуьрда мад са лишанлу вакъиа кьиле фена: алай вахтунда касни амачир Магьмудхуьруьн (Мегьарамдхуьруьн район) мулкарал лезгийрин машгьур алим, динэгьли, шейх Ярагъ Мегьамедан муаллим Ахцегь Мугьарам эфендидин сур жагъанва. Идакай “Лезги газетдиз” ФЛНКА-дин пресс-къуллугъди хабар гана.

Алим, динэгьли, шаир Ахцегь Мугьарам эфендидин хайи хуьр Хъутунхъар я. Чи йикъарал агакьнавай делилри шагьид­валзавайвал, адаз хъсандиз араб ва туьрк чIаларал рахаз, кхьиз чидай. Вичин вахтунда Мугьарам эфенди Магьмудхуьруьз куьч хьана ва ина мусурманрин мектеб-медреса кардик кутуна. Малум тирвал, ам хуьруьн майишатдин кIвалахар кьиле тухудайла цIайлапанди яна кьена.

Алим машгьур арифдар Алкьвадар Гьасан эфендидин чIехи бубайрикай ва шейх Ярагъ Мегьамедан муаллим, яранбу­ба тир. Адан хва Селим ал-Кури ал-Магь­мудиди медреседа тарсар гана.

Магьмудхуьруьз махсус сиягьат авуник кьил кутурди Дагъустандин Муфтиятдин Ахцегь районда авай марифатдин отделдин кьил Гьуьснуьдин Ашуралиев я. Адан гафаралди, марифатдин ва илимдин кIвалахра адаз тарихдин илимрин доктор, профессор Замир Закарияевакай еке куьмек жезва.

“За гьамиша Замир Шагьбановичахъ галаз меслятар ийизва. Ада Кьиблепатан Дагъустандин тарих ахтармишуник еке пай кутазва. Саналди чна хъсан нетижаяр къазанмишдайдак за еке умудар кутазва”, — лугьузва ада.

Гь.Ашуралиеван гафаралди, Ахцегь Мугьарам эфендидикай, адан гъилик чирвилер къачур инсанрикай, алимдин ктабханадикай делилар лап тIимил ава. Адакай бязи малуматар Алкьвадар Гьасанан ва Дургелидай тир Назиран кIвалахра ава. Абуру хабар гузвайвал, Мугьарам эфенди II Сурхай хандин девирда яшамиш хьана, адан тIалабуналди алим Магьмудхуьруьз куьч хьана. Ина ада тарсар гана ва цIайлапанди ягъуникди рагьметдиз фена. Ам гьа и хуьре кучукнава.

— Мугьарам эфендидин уьмуьрдикай цIийи делилар кIватIун патал чна Магьмудхуьруьз махсус сиягьат тешкилна, — лугьузва Гь.Ашуралиева. — Чун аниз ЦIийи Усур, Гъуьгъвез, ЦIелегуьн, куьгьне ЦIе­легуьн хуьрерай яна фена.

“Гьайиф къведай кар ам я хьи, и мулкара авай хуьрер харапIайриз элкъвенва, сагъдиз амай кIвалерин кьадар лап тIи­мил я. Асул гьисабдай, кIвалерин цлар са­мунни накьвадин  керпичрикай эцигнава, гьавиляй цлар михьиз чкIанва. Хейлин чкаяр таму кьунва. И чкайрихъ галаз мукьувай таниш тир кас галачиз виликдай­ гьинал вуч алайтIа тайинариз четин я.

Чи тIалабуналди, чкадин гадайри чаз Магьмудхуьруьн бинеяр къалурна. Чаз ина са акьван чIехи тушир дараматдин къандах жагъана. Мумкин я, анал виликдай мискIин алай. Сифте хуьр, ахпа сурар экIя хьанва. Чапла патахъай виридалайни куьгьне сурар ава.

Кар анал ала хьи, сурар экIя хьанвай мулкара тарар, кулкусар экъечIнава, гзаф къванер чилин кIаник акатнава, гьавиляй абурал алай кхьинар кIелун четин месэладиз элкъвезва.

Мугьарам эфендидин сур жагъуриз тамам са сят хьана. Адан сурун къванцин патав “Алибишеран патай гуьмбет” кхьинар атIанвай цIийи къван гва. Яни чкадин агьалийриз Мугьарам эфендидин сур алай чка чизвай ва гилани рикIел алама. Къейд ийин хьи, Магьмудхуьруьн агьалийрин несилар ЦIелегуьн ва Советский хуьрериз куьч хьанва.

За сурун патав цIийи къван хъиянавай Алибишер вуж ятIа тайинарна. Му­гьарам эфендидин уьмуьрдикай цIийи делилар ашкара авун патал чун адахъ галаз­ аквада лагьана икьрар хьанва. Гьич та­хьайтIа, алимдин ктабханадиз талукь материалар гьатдайдак чна умудар кутазва­. Белки, Мугьарам эфендидин ктабар ЦIе­легуьндал, Советский хуьре бязибурун кIвалерани ава жеди.

Мугьарам эфендидин ирс чирунин кIвалахар республикада коронавирусдихъ галаз алакъалу яз арадал атанвай гьалар куьтягь хьайидалай кьулухъ дава­мариз жеда.

Гьайиф хьи, алимдин сурун эвел къван­цел атIанвай кхьинар кIелдай гьалда­ амачир. Марфарикни ракъарик абур чIур хьанва. Белки, са ни ятIани кхьинар кIе­лиз жезмай девирда къванцин шикилар яна жеди. Мумкин я, ахьтин шикилар кьилдин ксарин архивра аваз хьун. Гьелелиг чавай машгьур алим хайи, кьейи йисар тайинариз хьанвач”, — къейд­зава Гьуьснуьдин Ашуралиева.

Профессор Замир Закарияеван фикирдалди, Мугьарам эфендидин хцин сурни гьа и хуьре хьун мумкин я. Вичин девирда гьамни чIехи алимрикай сад хьанатIани, чи йикъарал адакай тIимил-шимил делилар агакьнава. Адан тIвар Селим эфенди тир.

“Мугьарам эфендидин сурун патав какур хьанвай еке къван (гуьмбет) гва. Къванцин кьадарар фикирда кьуртIа, ам адетдин инсандин ваъ, вичихъ чIехи кесер, нуфуз хьайи касдин сурун къван я.

Чна а къванцин шикилар яна. Гьайиф­ хьи, адал атIанвай кхьинрин чIехи пайни терг хьанва. И сурарин патав чин пад кIа­ник хьанвай мад са къван гва. Гележегда чаз анаг эгъуьнна, къванцин чин пад винел ийиз кIанзава. Мумкин я, адал атIан­вай кхьинар сагъ-саламатдиз амукьун. И кар анжах чкадин агьалийрин, Магьмудхуьруьн ирссагьибрин ихтиярралди авуна кIанда.

Советский хуьре яшамиш жезвай Алибишер лугьузвай касдихъ галаз гуьруьш хьайидалай кьулухъ, чна Мугьарам эфендидикай ва адан хцикай цIийи делилар жагъидайдак умудар кутазва”, — лугьузва Гьуьснуьдин Ашуралиева.

Агьмед  Магьмудов