Ихьтин кьил гана, «Дагестанская правда» газетдин 2008-йисан 5-майдин нумрадиз журналист Жамалудин Жамбулаеван куьруь макъала акъатнай. Ана ихтилат Хасавюртдин педагогвилин колледжда Болатхан Халилуллаев кьиле аваз кардик квай ТОКС-дин кIвалахдикай физвай. Ингье а макъалада вуч кхьенвайтIа:
«Хасавюртдин педколледждин ТОКС-овчияр ашкъидалди машгъул хьанвай мад са кIвалах са лезгидикай делилар жагъурун я. Ам 1943-йисуз Тегеранда чIехи пуд уьлкведин регьберрин уьмуьрар къутармишайбурун жергедик квай.
Кардин кьил ихьтинди я. «Россиядин газет «Неделяда» 2007-йисан 19-октябрдиз акъатай нумрада, «Рассекречено» рубрикадик кваз, 23-чина, Н. Долгополован «Асирдин сирер» макъала чапнава. Ана ихьтин цIарарни ава: «Сэр Уинстон Черчиллан хтул Селия Сандис чи разведчик Геворк Андреевич Вартанянахъ галаз таниш хьана. И касди 1943-йисуз адан чIехи бубадин — Британиядин премьердин, Сталинан, гьакIни США-дин президент Рузвельтан уьмуьрар къутармишнай.
…Гележегда Советрин Союздин Игит, къецепата кIвалахзавай разведчик Николай Кузнецовавай, ам обер-лейтенант Пауль Зибертни я, эсэсовец Ульрих фон Ортель чIалал гъиз алакьнай. Хъсан коньяк хъвазвай чкадал гъуьргъуь хьайи ада неинки операциядикай информация ачухна, гьатта ада иштирак авун теклифна.
…Амма операцияда иштирак авур кар алай ксарикай сад Геворк Андреевич Вартанян яз хьана — гележегда Советрин Союздин Игит. Ада гьеле 1940-йисан февралдиз резидент Иван Аганцавай сифтегьан тапшуругъ къачунай: са фикирдал алайбурун десте кIватIун. Абур вири ирид кас (эрменияр, лезги, ассирийвияр) тахминан гьа са яшдинбур хьанай, чеб чпихъ галаз урус ва фарс чIаларал рахазвай».
Бес вуж тир ам, чи ватанэгьли? Колледждин ТОКС-ди ам жагъурунин кIвалах гъиле кьунва».
Гьайиф хьи, гьанлай кьулухъ я Хасавюртдин педколледждин гел жагъурдайбурун алахъунрин нетижайрикай, я маса патахъай а пара важиблу агьвалатдин иштиракчи хьайи лезгидикай малуматар чал агакьнач.
РикIел хкин: 1943-йисан 28-ноябрдилай 1-декабрдалди Ирандин меркез Тегеранда хьайи конференцияда Германиядиз акси чIехи пуд государстводин регьберри — И.В. Сталина, Ф.Д. Рузвельта, У. Черчилла иштиракна. Дуьньядин кьвед лагьай дяведин йисара абур сифте яз гуьруьшмиш хьана, Германиядихъни адан терефдаррихъ галаз саналди дяве авунин, 1944-йисан майдиз «кьвед лагьай фронт» ачухунин, дяведилай гуьгъуьниз дуьнья туькIуьр хьунин месэлайрай рахунар кьиле тухванай.
И гуьруьшдикай чир хьайи Германиядин разведкади, «Яргъи кам» тIвар гана, и пуд регьбер тергдай операция туькIуьрнай, адан планни Гитлера вичи тестикьарнай. Немсерин патай вичивай саки гьихьтин хьайитIани месэла гьялиз жеда лугьудай машгьур диверсант Отто Скорцениди кIвалахзавайтIани, советрин разведкади абуруз чпин план кьилиз акъуддай мумкинвал ганачир. Вичин вахтунда и агьвалатдикай советрин дипломат ва публицист, И.В. Сталинан хсуси таржумачи хьайи В. Бережкован «Тегеран-43» ктабдай туькIуьрнавай гьа тIвар алай художественный фильмдиз чи уьлкведа гьевесдивди килигнай.
Гьа икI, немсерин план кьилиз акъудиз тун тавур советрин разведкадин дестедик са лезгини квай. Яраб ам вуж тиртIа?
А. Омаров
