(Абдурагьман Исмаилов яна кьейидалай инихъ 115 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз)
Ислягьвилелди, дуствилелди санал яшамиш жедай, истисмарун авачир, гьахълувили, адалатлувили агъавалзавай гьахълу общество туькIуьрун виш йисаралди дуьньядин зегьметчи халкьарин эрзиман мурад тир. И кар патал гзаф кьадар дирибаш рухваяр женгиникни экечIна. Ялавлу инкъилабчияр чи лезги чилини тIимил ганач. Абдурагьман Феталиевич Исмаилов абурукай сад тир.
А.Исмаилов 1899-йисуз (бязибуру — 1898, масабуру 1893-йисуз лугьузва) Самурдин округдин (гила Ахцегь райондин) Балуджа хуьре, кеспи ийиз, шегьерриз физ-хквезвай лежбердин хизанда дидедиз хьана. Гада ирид йиса авайла, буба рагьметдиз фена. Хуьруьнви Жилил Бабаева ам вичи тарсар гузвай, Ахцегьа кардик квай урус мектебдик кутуна. Жавандин кьатIунунар арадал атуниз Жилилан хва Ширин Бабаева — Бакудин пролетариатдин гьерекатдин активный иштиракчиди — екез таъсирна.
Ахцегьа мектеб акьалтIарай дагъви гада Темир-Хан-Шурадин реальный училищедик экечIзава. Ина кIелуни ва яшамиш хьуни жегьил инкъилабдин женгиник экечIунал гъана. 1916-йисуз, конкурсдин имтигьанар лап хъсандиз вахкай Абдурагьманакай Москвадин кьилин коммерческий училищедин студент жезва. Ана Гьарун Саидовани кIелзавай. Абур кIеви дустар хьана. А.Исмаилова ана студентрин революционный гьерекатра активнидаказ иштиракзава, марксистский кружокриз физ, махсус литературадихъ галаз таниш жезва. Амма Москвада ам яргъалди амукьнач: инкъилабдин гьерекатра иштиракзава лугьуз, ам училищедай акъудна. Маса студентар хьиз, амни Дагъустандиз хтуниз мажбур хьана. Сифте — Темир-Хан-Шурада, ахпа Порт-Петровскда А. Исмаилова революционный кIвалах тухун давамарна.
1917-йисан май. У. Буйнакскийди кьил кутуналди ва А. Исмаилова активвилелди иштиракуналди, Темир-Хан-Шурада Дагъустандин просветительно-агитационный бюро тешкилна. Октябрдин инкъилабдин вакъиайра Абдурагьмана активнидаказ иштиракна. 1918-йисан 2-майдиз областдин центр тир Темир-Хан-Шурада Советрин гьукум малумарна. Дагъустандин областдин Военно-революционный комитетдик У. Буйнакский, Д. Коркмасов, М. Дахадаев, А. Исмаилов ва маса женгчияр акатна. 8-майдиз и шегьерда большевикрин организация тешкилна, адан председателвиле, гъавурдик квай, тежрибалу партработник хьуниз килигна, А.Исмаилов хкяна. Гьа са вахтунда ам ВРК-дин суьрсетдин рекьяй отделдин заведующийни тир.
Майдиз Дагъустандин азад хъувунвай шегьеррани хуьрера советриз коммунистар хкягъунив эгечIна. Коммунистрин фракциядин патай Темир-Хан-Шурадин Советдиз 1918-йисан 16-июндиз А. Исмаилов хкяна. Областда социализмдал элячIунин сифте кIвалахар кьиле тухудайла, лежберриз недай суьрсет пайдайла, контрреволюциядин аксина къуватар кIватIдайла, ада активвилелди иштиракиз хьана.
1918-йисан сентябрдиз Дагъустанда Советрин гьукум вахтуналди кIватна. Партийный ва советрин работникар, гьа жергедай яз Абдурагьманни чинеба кIвалах тухунал элячIна. Сентябрдиз ам чинеба хуьруьз хтана, мукьвабурухъ, хуьруьнвийрихъ галаз суьгьбетарна. Анай ам чпин хуьруьнвияр яшамиш жезвай Шекидиз фена. Идалай гуьгъуьниз Порт-Петровскдиз хтана.
Деникинан ва Англиядинни Франциядин гъилибанар тир меньшевикри — Георгий Бичераховани адан стха Лазара 2018-йисуз Терекдал мятеж къарагъарна. 2-сентябрдиз бичераховчийри 100 кас коммунистар кьуна (абурун арада Абдурагьманни авай) ва абур Порт-Петровскдин дустагъдай гимида аваз Закаспийский крайдиз акъудна, са пай — Красноводскдин, муькуьбур Ашхабаддин дустагъра туна. А.Исмаиловни иниз гъана. Фялейрин истемишунрин басрухдикди женгчияр дустагъдай эсеррин милициядин гуьзчивилик аххъайна. Абуру большевикрихъ галаз алакъа туькIуьрна ва Советрин власть патал женгиник экечI хъувуна. Инкъилабчияр мад зиндандиз хъивегьна. И сеферда абур азад хъувун патал Бакудин фялеяр экъечIна.
1919-йисан апрелдиз Исмаилов Дагъустандиз хтана ва чинебан кIвалах тухунив эгечIна. Им Англиядин вагьшийри Дагъустанда пехъивалзавай, инкъилабчияр кьаз, дустагъриз вегьезвай вахт тир. Дагвоенревкомди виридалайни жегьил Абдурагьман Исмаиловал лап жавабдар кIвалах тапшурмишзава: Чирюртдани Хасавюртдин округда контрреволюционный дестеяр терг авун, азад хъувунвай районра цIийи гьукумдин органар арадал гъун, Порт-Петровск Чирюртдихъ, Хасавюртдихъ, Грозныйдихъ ва кеферпатан маса районрихъ галаз алакъалу ийизвай ракьун рекьинни телеграфдин линияр гуьнгуьна хтун.
1919-йисан сифте кьилера А. Исмаилова Дагълух (Горский) гьукуматдиз акси яракьлу восстанидиз гьазурвал акунин кIвалахра иштиракзава. Ам чинебан обкомдик кутунвай. Восстание дигмиш хьанвай. Амма 13-майдиз Темир-Хан-Шурада чинебан обком кIватI хьанвайла, адан членар, гьа жергедай яз, У.Буйнакский, А.Исмаилов ва масабур кьуна. Халкь къарагъунихъай кичIе хьайи Дагълух гьукуматди 19-майдиз абур Петровскдиз тухвана ва деникинчийрин гъиле туна. Са шумудра алахъунар авунатIани, обкомдин членар азад хъийиз хьанач. Кьунвай вири большевикар военно-шариатдин суддиз вугана. 13-июлдиз и судди 13 большевикдиз кар атIана, абурукай вад касдиз — У. Буйнакскийдиз, А. Исмаиловаз, С. Абдулгьалимоваз, М. Али-огълидиз ва А. Магомаогълидиз кьиникьин жаза гана. Августдин йифиз абур бронепоездда аваз Чирюрт галай патахъ тухвана. Темиргое станциядал агакьдалди поезд акъвазарна, адай къандалар алай большевикар авудна. Белогвардиядин офицерри абур инсафсузвилелди гуьллеламишна. ИкI, 1919-йисан 16-августдиз Дагъларин уьлкве, халкь ялавлу инкъилабчийрикай магьрум хьана. Чпин куьруь уьмуьр абуру зегьметчи халкь, адан хушбахтлу гележег патал бахшна.
Дагъларин уьлкведин меркезда абурун къаматар буьруьнжда эбеди авунва. А. Исмаилован тIварунихъ Махачкъалада са куьче ягъунин патахъай рахаз шумуд йисар я. Гьеле 2004-йисан 8-июлдиз шегьердин администрацияди 1166-нумрадин къарар акъудна А.Исмаилован тIварунихъ куьче ягъунин ва анал мемориальный плита алкIурунин патахъай. Амма и къарар гилалди кьилиз акъуднавач, гуя 1-Махачкъалада адан тIварунихъ галай куьче авазва лугьуз. Ам куьче туш, анжах са 70 метр алай гьакIан кIакI я. Ана плита эцигиз жедай я чкани авач, а кIакI вични амукь тавун мумкин я. Меркездин са цIийи микрорайонда кутугай куьче хкяна, ам А.Исмаилован тIварунихъ яна, плитани алкIурдай вахт фадлай алукьнава. Талукь ксар, хуьруьнвияр депутатар, КПРФ-дин реском и кардин гуьгъуьна хьун буржарикай я.
Низам Шагьбанов,
Шихмурад Шихмурадов
