“Са фурун вакIар”  русвагьайди

ЦIинин йис, “Лезги газетдин” 100 йисан юбилейдинди тирди хьиз, чи  гзаф къелемэгьлийрин юбилейрални ацалтнава. “Лезги газетдин” тарихдин рекье хсуси гелер таз алакьай журналистрикай, писателрикай сад  Якьуб  Рамазанович  Яралиевни  я.

Ам 1930-йисуз Кьурагь райондин Цилингрин хуьре дидедиз хьана. Ина  мектеб, ДГУ-дин филологиядин факультет, Москвада Литературадин кьилин курсар куьтягьна. Гзаф йисара “Дагъустандин правда”, “Дагъустандин Комсомолец”, “Коммунист” газетра кIвалах­на. 1966-йисалай СССР-дин писателрин Союздин член тир.

Икьван куьруь таржумагьалди чаз Якьуб Яралиеван асул рекьин яржар ачухарзава. Яни адан уьмуьрдин вири рехъ кьиляй-кьилиз лезги газетдихъ, журналистикадихъ, литературадихъ, культурадихъ галаз алакъалу хьана.

Чаз Я.Яралиев жува ДГУ-да кIелай студент йисарилай чидай. Яхун, секин къилихрин и итимдиз, белки, садрани хъел къведач лугьудай за. Ада гьакI  салам гудачир. Гъил кьуна, салам гана, гьал-авгьал хабар кьуна, дерди-бала вуч аватIа, чирна, ахпа элячIна фидай. Куьмек герек ятIа, вичивай жедай куьмек гьа чкадал аламаз гудай, я тахьайтIа, куьмек гуз жедай касдин патав рекье твадай…

“Лезги газетдин” тарихдикай  рахадайла, чна адан тIвар гзаф сеферра тикрарнава. Ам редакциядиз алатай асирдин 50-йисара таржумачивиле кIвалахиз атана. За кьа­тIузвайвал, и кардин асул себебкар­ Цилингар патавай хъсандиз чи­дай а чIаван чи газетдин (“Социализмдин пайдах”) кьилин редактордин заместитель, гуьгъуьнлай вичикай “Коммунист” газетдин сад лагьай редактор  хьайи писатель ва публи­цист Къази Къазиевич Къазиев я. Гьадан къаюмвилик кваз ре­дак­циядиз шаир хьиз атай Якьубакай (сифте шиирар 1949, 1952-йисарин альманахриз акъатнава) неинки хъсан таржумачи (лезги ва урус чIалар лап хъсандиз чидай), гьакI устад писатель-гьикаятчи хьана.­

Чи гъиле, ада кхьей цIудралди макъалайрилайни очеркрилай, фельетонрилай гъейри, гьикаятдин гуьзел ктабар ама. “Дидедиз хьайи югъ”, “Пакама”, “Нурар ва хъенар”, “Аламатдин Уруж”, “НуькIрен булах”, “Михьи булутар”, маса ктабар ама.

Виридалайни артух заз адан эхиримжиди тир “Са фурун вакIар” повесть хуш я. ГьикI хьи, ана зи гуьгьуьлдихъ галаз кьадай гзаф фикирар, образар, чIалан гуьрчегвал, дуьзвал, девлетлувал раижзавай къатар гьатнава. 90-йисар чи обществодин тарихда СССР хьтин уьлкве чукIурай, халкьдин зурба эменни тарашай, “лихие” (“ви­кIегь”) тIвар алаз гьатнава. Писателдиз гуя  и крар виликамаз аян хьанвай. Повестда ихтилат гьа чIа-вуз чи чIехи уьлкведа, обществодин бинейра дериндай дувул янавай коррупционеррикайни нафакьачивилиз кьил янавай бюрократрикай, партократрикайни чпивай сакIани и угърашвал иливариз тежезвай, датIана чеб михьи рекье авай зегьметчи ин­санрикай, абурун регьят тушир рафтаррикай, сад-садаз къвердавай къайи, турши жезвай къарши къуватрикай физва. Гафар сакIа лугьуз, крар масакIа  ийизвай, совхоздин мал тарашиз, ­чилер ришветрихъ вара-зара ­ийизвай Жавадханарни, Омароварни, партиядин райкомдин идарада кьилин чка кьуна, гьа ришветбазриз къаюмвалзавай, амма сивел датIана ширин келимаярни усал хиве кьунар алай Шамиловар хьтинбуру ахьтин уьлкве чкIи-дай  чкадал гъаначни!

Зегьметчи агъсакъал МутIа­лим­ни, адан кайвани Селиматни, абурун рухваяр-муаллим Имирфетни, меркезда чIехи газетдин ре­дакцияда къуллугъдал алатIани, сакIани месэлайрин кьил-кьилел гъиз тежезвай журналист Играмудинни писателдин рикIяй гьа вичиз хьтин пай ганвай михьи, дугъри ксар гьамиша алдатмиш жезва.

Обществода гьа чIавузни, ги­лани гьа “Са фурун вакIари” агъавалзава. Бюрократия, гъилел михьи тушир чиновникар гьина хьана вуч ава? Абур хуьрени, райондани, ме­ркездани сад я. Халкьдин девлет тарашзавай, незвай, къакъудзавай, гьакъикъи зегьметчияр уьмуьрдивай ийизвай агъдабанар я.

Повестдин эхирдай писателди, “перестройкадин” (1985-йисан) гуьзел гатфар алукьна, гуя чилел вири уяхардай гарар къарагънава, гила уьмуьрди цIийикIа хъсанвилихъ еримишда лагьана кхьенва. Вучда, ам вич къе чи арада амайтIа, ада а гар тIегъуьндинди, кесиб халкьар генани агажарай кьурагьвилинди хьана лагьана кхьидай жеди.

Гьар гьикI ятIани, писатель Якьуб Яралиева алатай асирдин 80-90-йисарин пехирар хъсандиз винел акъуднава. Ам девирдин гьерекатдилай гьатта са кьадардин виликни кваз хьайиди чи къенин йикъари субутзава.

Лезги гьикаятдиз ва журналистикадиз Якьуб Рамазанович Яралиев, винидихъни лагьанвайвал, алатай асирдин 60-йисара атана. Ада хайи журналистикадин ва гьикаятдин рехъ мягькемдиз кьуна, виликди тухвана. Зи фикирдалди, и карда Якьубан а чIаван руьгьдин амадагар яз экъечIай Алирза Саидова ва Межид Гьажиева кьетIен роль къугъвана. Москвада Литинститутда кIелзавай Алирза Саидовани “Коммунист” газетда кIвалахзавай журналист Якьуб Яралиева сада-садаз кхьей чарар ама. Абурай чаз и кьве касди — руьгьдин кьве стхади сада-садавай ийиз хьайи истемишунар ва чIалан жигьетдай текстерал ийиз хьайи кIвалах лап хъсандиз чир жезва.

ЧIал михьиз хуьн, делилрикай карчивилелди менфят хкудун, алазни-алачизни яргъийриз рехъ тагун — ингье башламишзавай гьар са журналист патал лап кутугай тарс.

Чна Якьуб Яралиеван гьам художественный эсерриз, гьам газетдин очеркризни вил вегьейтIа, аквада хьи, виринра ам хайи чIалав, уьмуьрдай къачузвай делилрив, вакъиайрив, кьисметрив мукьуфдивди эгечIзава. Са шумуд келима­далди рикIивай, виливай кьатIуз жедай образар арадал гъизва. Мад гьа “Са фурун вакIар” повестдай ми­салар: “… Чинин якIар кьурана, хам кIарабрал алкIанвай, гьавиляй хъуькъверин кьилерни эл­къвей гурдаяр хьиз экъиснавай…” (МутIа­­ли­макай). “…ацIай якIарин, кьилел алай къалин чIарар хъсандиз къайдадик кваз, мекера лепе гьатнавай жегьил итим” (Играмудинакай), “…тарху якIар алаз, беден зурбаз аквазвайтIани, чинин рангар михьиз шуьтруь хьанваз, кефияр са акьван пайгар тушир…” (Селиматакай) ва икI мадни. И мисалрай писателди инсанрин винел патан акунралди абурун руьгьда кьиле физвай гьаларни хъсандиз лишанламишзавайди кьатIунун четин туш.

И тегьерда очеркрин игитарни суьретламишзава. Хъсан публицистика кIелиз хуш къведай затI я. Илимрин доктор, писатель Къурбан Акимова къейдзавайвал, лезги гьикаятда Якьуб Яралиева А.Фатахованни Къ.Межидован, З.Эфендиеванни Н.Агьмедован, А.Искендерованни А.Агъаеван ва масабурун ирс давамарна.

Журналист яз, Я.Яралиева чи Лезги чилин саки вири пипIер кIвачелай авуна, цIудралди жуьреба-жуьре пешейрин ва кьисметрин инсанрихъ галаз фу тIуьна ва суьгьбетарна, ахпа абурукай очеркарни, гьикаяярни, повестарни арадал атана…

Якьуб Яралиева лезги драматургиядани кIвалахна. Ада Абдул Ражабовахъ галаз санал кхьей “Хендедадин мехъер” къемеда чи театрдин сегьнедилай гзаф сеферра къалурна.

Я.Яралиев хъсан таржумачини тир. Адан къелемдик Лев Толстоян, Антон Чехован, Чингиз Айтматован, Василь Быкован, Николай Носован ва хейлин маса авторрин эсерри лезги чIалал ван авуна. Критикада къейднавайвал, шаксуз, а таржумайрини, Якьуб Яралиеван хсуси эсерри хьиз, лезги гьикаят ва чIал девлетлу авуна, кIелза­вай­бу­руз хъсан тIямар арадал гъана…

Мердали  Жалилов