Са тIимил вахт идалай вилик чи газетда хурмайрикай макъала чапнавайтIани, заз мад сеферда и темадал фикир желб ийиз кIан­за­ва. Вучиз? Сад лагьайди, хурмаяр виринра жезвай майва туш. Кьвед лагьайди, абурукай­ инсандин бедендиз, сагъламвилиз еке хийир­ ава. Пуд лагьайди, хурмаяр чи республикада бес кьадарда жезватIани, абур шегьерэгьлийривай чпиз хуш авай кьван къачуз жезвач. Лап гьа патав, са-кьве сятдин рехъ авай чкада лап ужуз къимет, амма сагъламвилиз чIехи хийир авай майва къачуз жезвач.  Гьа са вахтунда гьа и карди — къе хурмай­рин месэла аватнавай гьалди, чун —  виридалайни девлетлу уьлкведин агьалияр — икьван кесибвиле хьунин себебрикай лугьузва.

Са тIимил гегьенш ихтилат ийиз кIанзава. Латин чIалалди чпиз “гъуцарин ем” лугьузвай и майвадин ватан алимри Китай яз гьисабзава. Бязибуру — Япония. Гьеле дегь зама­найра инсанри хурмадин тарар, амай емишринбурулай яргъалди яшамиш жезвайвилиз, и тарцин кIарас, ракь хьиз, кIеви тирдаз ва, и майва тIуьрла, гуьгьуьлар, хкаж хьана, хъсан жезвайвилиз фикир ганай. Белки, гьавиляй а девирда кьит тир, маса са куьнихъни тежедай хьтин надир тIям авай, сагъламвилиз гзаф хийирлу майвадихъ суьгьуьрдин къуват авайди яз гьисабзавай жеди. Дегь заманайра женгиниз гьазурзавай аскерриз, кичIевал квайбуруз, беден зайифбуруз, азарлубуруз дарман хьиз хурмаяр гудай.

Кореяда, Японияда, Китайда ва маса уьл­квейра и майва чпин милли продукт,  пак набатат яз гьисабзава ва адан менфятлувилиз, сагъламвал хуьнин рекьяй адан къиметлувилиз лайихлу фикир гузва. Иллаки кардиологри хурмадал кьетIен къимет эцигзава. Японияда агьалийрин яшар юкьван гьисабдалди 90 йисалай гзаф жезвайди рикIелай алуд тийин. Японвийри гьар йисуз чка-чкада хурмайрин ярмаркаяр, фестивалар тешкилун адет я.

Гьакъикъатдани, алимри тухузвай ахтармишунри къалурзавайвал, хурмайрихъ ри­кIин­­ни дамаррин, ивидин давление, жигеррин, ратарин, онкологиядин, ивидин, хамунин­, кIа­рабрин, депрессия, атеросклероз, нервийрин ва хейлин маса азарар сагъар хъувуниз куьмек гудай къуват ава. Хурмайри инсандин им­мунитет мягькемарзава. И майвайрин хийирлу­ ерияр алай аямдин алимри мадни ачухарзава.­

Заз, гьайиф чIугуналди, лугьуз кIанзавай­ди ам я хьи, кесиб хьанвай инсанри государстводин “пулсуз медицинадилай”, дарманрин къиметар къвердавай багьа хьунилай гзаф наразивилер, сагъсузвилер йисалай-суз артух хьунилай, акъваз тавуна, шел-хвал ийиз­ва. Гьа и вахтунда абурув бес кьадарда вири витаминар, микроэлементар квай, хейлин азарлувилерин дарман хьтин хурмаяр агакьнайтIа, хъсан жедай. Амма, кьасухдай хьиз, агакьарзавач: шегьеррин туьквенра, ба­зарра къиметар кьадарсуз багьа я, инсанрихъ абур къачудай пул авач. Хуьрера и менфятлу емиш тарцел аламаз ктIизва: фермерривай, шегьердиз тухвана, маса гуз жезвач.

Тажуб я. Махачкъаладин туьквенра хурмаяр (ирибур, аваранбур)100-150 манатдай гузва, Мегьарамдхуьруьн районда, лагьай­тIа, агьалийри чпин усадьбайра битмишарнавай, гьа туьквенра 100 манатдай гузвай хьтин сечмебур, 15-20 манатдайни къачудай арачияр авачиз, ктIана гадарзава. Мягьтел жедай месэла яни?

Куьн генани мягьтелардай, чIалахъ тежедай хьтин мад са хабардикай лугьун за квез, гьуьрметлу юлдашар. Японияда хурмайрин “авторитет” хкажун патал мадни менфятлу цIийи-цIийи сортар арадал гъизва, гьатта бязи кьетIен сортарин емишар гьар йисуз аукционрал маса гузва. Месела, СМИ-ри хабар гузвайвал, 2019-йисуз цIийи “Тэнкафубу” сортунин, гьар садан агъурвал 300 грамм тир кьве хурма 700 агъзур иенадай (6,5 агъзур доллар) аукциондал маса гана.

АкI яз хьайила, бес, чи уьлкведа виринра тежезвай, тIямлу, сагъламвал хуьниз еке куь­мек авай майва икьван “виляй аватдай” чкадал гьикI атана? Ихьтин чкадал ам вич вичелай атанвайди туш — инсанрин къанихвили, пулуна вил туна ийизвай хаинвилин гьерекатри гъанвайди я.

Пенсияда авай зи хуьруьнвиди ихтилатзавайвал, ада са коммерсантдихъ галаз гьада вичи лагьай къиметдай (20 манатдай), мес­­лят хьана, тахминан 700 кило хурмаяр атIа­на, ящикра туна, гьазурна. Са югъ, вад югъ — муьш­­тери атана акъатнач. Ахпа ада (муьштериди) зенг авуна, багъишламишун тIа­лабна, вичивай къачуз жезвач лагьана. Лагьана хьи, Петербургдин, Екатеринбургдин, амай шегьер­ринни туьквенар, базарар Тажикистандай, Узбекистандай, Азербайжандай гъанвай хурмайрив ацIанва. Абур бегьем ише физвач.

— За чи коммерсантдик тахсир кутазвач, — лугьузва пенсионерди, — зун бейкефни туш. Ада вичиз зиян жедайвал ийидач кьван. ИкI хьунин тахсир масабурун хиве ава. Гьикьван лагьайтIани, рахайтIани, файда авач. Жуван ватандин сельхозпроизводителдин патахъай­ жуван гьукуматди къайгъу чIугуна кIанза­вайди я эхир.

Ахпа маса савдагардин суракь акъатна: ла­гьана хьи, вичи 10 манатдай къачуда. ГьакI меслятни хьана. И савдагарни атана акъатнавач.

Ша гила чна са тIимил веревирдер ийин. Зи хуьруьнви пенсионерди суьгьбетдин эхирдай лагьай гафар гьахълубур я. Къе а гафар неинки са шумуд гектарда бегьердал атанвай хурмайрин багълар авай, виш агъзурралди зиянар жезвай Мегьарамдхуьруьн райондин арендаторрин, чилин къадир чидай усадьбайрин иесийрин мецел ала. Жуван ва­тандин сельхозпроизводителдин къайгъу­да хьана, ам хвена кIанзавайди вири уьлкведа лугьузва. Хуьруьн майишатдиз государстводи бегьемвилелди куьмек тагузвайдалай вири регионра шел-хвал ийизва.

Чи экономика вилик тефинин, чун кесибви­ле хьунин кьилин себебрикай сад гьа им — шей­эр гьасилзавай жуван карчияр (иллаки фер­мерар, ЛПХ-рин иесияр) ва уьлкведин къенепатан базар къецепатан продукциядин “чапхунчивилин гьужумрикай” хуьн тавун я. Ки­лиг садра, алай йисуз гьикI хьанатIа. Чна гье­ле хабар гайивал, пешекаррин гьисабунрай, 2021-йисуз Дагъустанда 20 агъзур тонндив агакьна хурмаяр битмишарна. Амма бегьердин чIехи пай, маса гуз тежез, чкайрал ала­ма. Гьа са вахтунда къуншидал алай Азербайжандай сезондин вахтунда хурмаяр гьар юкъуз вагонралди чи уьлкведиз дашмишиз хьана. Туьквенчийрин гафарай, и майваяр Тажикистандайни Узбекистандай гзаф гъанва. Самолетра аваз.

Инал гьахълу суал къвезва: вучиз чи уьлкведа чкадал гьасилзавай продукция, ужуз къиметрай къачуз, шегьерэгьлийриз ужуз къиметрай тагана, рекьериз еке харжияр ийиз, къецепатан уьлквейрай гъана, жуван ватанэгьлийриз лап багьа къиметрай маса хгузвайди я? Абур еридиз гьакьван виниз я лугьудай гафарихъ зун агъазвач. Дагъустандин хурмаяр экологиядин рекьяй виридалайни михьибур я. Еридал гьалтайлани, абур кIусни усал туш. Къиметни, тикрар хъийин, хейлин ужуз я.

Ваъ, кар масана ава. За фикирзавайвал, и месэладихъ коррупциядин ктIай ял гала. Эгер икI туширтIа, жуван фермерриз акваз-акваз зиянар жез, къецепатай продукция гъидачир. Зиян неинки чи фермерризни ЛПХ-рин иесийриз жезва. Зиянар кьвед-пуд сеферда багьаз маса къачузвай шегьерэгьлийризни государстводиз вичиз жезва (савдагаррин ва чиновникрин жибиндиз — ваъ).

Бюджетдиз атана кIанзавай налогар къвезвач. Эхиримжи пуд йисан девирда Россиядин бюджетдиз таможнядилай къвезвай доходрин кьадар йисалай-суз тIимил хьун, аквар гьаларай, дуьшуьшдин кар туш. Месела, 2019-йисав гекъигайла, шаз государстводин бюджетдиз таможнядилай атай доходрин кьадар 17,1 процентдин (1 триллион манатдин) тIимил хьана.  Гьукуматди тайинарнавай пландин тапшуругъ тамамарнач.

Зи фикирда авайди ам я хьи, таможнядин везифа уьлкведин экономикадин итижар, гьа гьисабдай яз къенепатан базар алишвериш къецепатан продукциядин басрухдикай хуьн я. Аквазвайвал, и везифа чи таможнядивай бегьемвилелди тамамариз жезвач. РикIел хквезва 90-йисар. А йисара Дагъустандин базарар Ирандай гъизвай ичерив ацIурзавай. Абур, гьакъикъатдани, ранг алай, тIямлубур тир. Яргъалди хуьз жезвай. Къиметарни са акьван багьабур тушир. Амма и ерияр абурук химиядин куьмекдалди кутунвайбур яз хьана. Са пуд йисан вахтунда Ахцегьрин, Докъуз­пара, Мегьарамдхуьруьн, СтIал Сулейманан районрин багълара битмишарзавай бул бегье­рар садазни герек хтанач. Гелкъуьн амукь тавур багълар кьурана. Ахпа базарра емишрин къиметар хкаж, багъманчияр чIехи доходрикай магьрум хьана. Къе са жерге агьалийри чпин усадьбайра авай хурмадин тарар атIуз эгечIнавайвилиз килигна, и менфялу майвадин кьисметни гьакI жедайди хьиз аквазва.

Лугьун герек я хьи, чи хуьрера Ирандани Европадин уьлквейра битмишарзавай емишрилай гьич са куьналдини усал тушир яр-емиш гьасилиз жезвайди чир хьайила, Юждагдин фермерри чIехи харжияр ийиз, ге­гьенш майданра цIийи жуьредин, цIийи сортарин багълар кухтазва. Ам­ма, гьайиф хьи, продукция ма­са гунин месэла, гьа виликдай хьиз, четинди яз ама. Гележегдани гьакI амукьда, эгер чи гьуьрметлу гьукумди гьа­кIан кьуру гафаралди ваъ, гьа­къи­къи краралди, хъсан нетижа гудай менфятлу серенжемралди фермеррин, ЛПХ-рин иесийрин патахъай къайгъударвал тавуртIа. И жигьетдай кьабулнавай законар, къарарар кьилиз акъуд тийиз хьайитIа. Эгер чкайрал хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавайди гьакъикъатда хуьз тахьайтIа.

Чи хуьрерин агьалийривай четин гьаларани лап хъсан бегьерар битмишариз жезвайди я. ЧIехи несилдин инсанрин рикIелай алатнавач. Советрин девирда хуьре кIва­лихъ галай са гъвечIи вад-цIуд сотыхдин чка, усадьба кардин гъавурда аваз ишлемишзавай зегьметкешар варлу, “пун квай” инсанар яз гьисабзавай. Гьар йисуз неинки са чпин, гьакI къуни-къуншийрин, хуьруьнвийрин емишар (асул гьисабдай ичер, тIа­нурда кьурурнавай яр-емиш) гваз Урусатдиз физ-хквезвайбур тIимил авачир, яни хсуси усадьбайра битмишарнавай емишар маса гудайла, са четинвални, са жуьредин манийвилерни жезвачир. Шегьеррин базарар хуьрерай чпин усадьбайрин бегьерар гваз къвезвайбурун ихтиярда вуганвай. “Колхоздин базардал” алверчивал ийизвайбур, амай вири алверчияр хьиз, уголовный жавабдарвилиз чIуг­вазвай.

Гила акI туш. Гила алверчивал законламишнава. Гила “колхоздин базардиз” “алишверишдин центр” лугьузва. Ам фермерриз, чпин багъ-бустанда зегьмет чIугуна кIватIна­вай бегьерар шегьерэгьлийриз гудай хуьруьнвийриз чка авачир алверчивилин макандиз элкъуьрнава.  Виликдай тахсиркарар яз гьисабиз хьайи алверчийрикай гила пул авай “гьуьрметлу бизнесменар” хьанва.

Са шумуд йис идалай вилик яр-емиш, шегьерриз, гзаф мертебайрин гьаятриз гъиз, машинрай маса гуз жезвай. Базардин къиметрилай хейлин ужуз. Гила къадагъа авунва. Гьахъ лагьайтIа, кьериз-цIаруз ихьтин “куьчедин” алишвериш гьалтзава. Амма, лугьузвайвал, къадагъадилай элячIна, ихтияр къачун патал “лазим” касдихъ галаз “меслят” хьана кIанда.

Дуланажагъдин шартIар вини дережада авай, вилик фенвай уьлквейра агьалияр гъил агакьдай къиметрай бес кьадарда суьрсетдалди таъминарунин кардив масакIа эгечIза­ва. Сад лагьайди, хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавайбуруз бюджетдай еке куьмек гузва. Кьвед лагьайди, ам арачийрал вегьин тавуна, продукциядин иесийривай чпиз менфят аваз чпивай маса гуз жедай къулай шартIар тешкилзава, яни государстводи хуьруьн майишат идара авуниз, суьрсетдин къиметар арадал атуниз кьетIен фикир гузва. Суьрсет гьасилун артухарун, адан хатасузвал таъминарун патал Европадин уьлквейри саки 50 йис инлай вилик, Советрин Союздилай чешне къачуна, «Хуьруьн майишатдин сад тир политика» (ЕСХП) кьабулна. Хуьруьн майишат виликамаз туькIуьр­навай планрин бинедаллаз вилик тухузва.

А уьлквейрин фермерриз авай кьезилвилер, белки, чибурун ширин хиялра ава жеди. Месела, пулсуз ва я лап кьезил шартIаралди кредитар къачун. Жуьреба-жуьре куьмекар, кьезилвилер гуналди, лежберри гьасилзавай продукция жуваз акъваззавай къиметдин 40 процентдив агакьна государстводин гьисабдай жезва.

Россельхозакадемиядин академик Болюс Пошхусан гьисабунрай, Евросоюздин уьлквейра хуьруьн майишатда ишлемишзавай гьар са гектар уьруьшриз бюджетдай 400 евро­дилай гзаф пулдин куьмек гузва. Францияда, месела, анжах 7 процент зегьметдиз къабил агьалияр лежбервилел машгъул я. Абуруз куьмек яз бюджетдай гьар йисуз юкьван гьисабдалди 38 млрд. евро чара ийизва. Идалай­ни гъейри, фермерриз чпин продукция маса гудай­ вири жуьредин мумкинвилер, кьезилви­лер яратмишзава. Шегьерра чка-чкадал анжах лежберриз чпин яр-емиш маса гудай база­рар туькIуьрнава. ЧIехи кIвалерин гьаятра­, куь­чейрал чеб чпелай арадал къвезвай базарар чукIурзавач — абур къайдаламишзава. Хуь­­­рерин агьалийриз гьатта Европадин меркезра, машгьур курортра чпин яр-емиш маса гудай мумкинвилер тешкилнава. Китайдин мер­­кез Пекиндани, 22 млн. касдилай гзаф агьа­­лияр яшамиш жезвай Шанхайдани гьа ихь­тин базарар ава. Китайвийрин гафарай, абуруз кесибвиляй экъечIиз гьа и карди куьмек гана.

Чи уьлкведа саки 20 млн. касдив агакьна агьалияр гьеле кесибвиле амазма. Амма базарра гьакIни багьа къиметар йисалай-суз мадни багьа жезва. Картуфрин къимет 55-60 манатдив агакьнава! Амма мажибарни пенсияр бегьемвилелди хкажзавач.

Президент Владимир Путина гьамиша лу­­гьузвайвал, Урусатдин лежберрихъ неинки­ са чи уьлкведин агьалияр булвилелди виниз­ тир еридин суьрсетдалди таъминардай, гьакI­ни дуьньядин базарра агалкьунралди конкуренция тухудай мумкинвилерни къуватар ава. (Накьвадинни гьавадин шартIар вири­далайни хъсанбур туштIани). Чи лежберривай дуьньядин са пай агьалийриз недай фу-къафун гуз жеда. КIанзавайди а мумкинвиле­риз рехъ ачухун ва, вилик фенвай уьлквейра хьиз, государстводин патай куьмек гун я.

Гьахъ патал лугьун: чи гьукуматди хуьруьн майишатдиз куьмек гузва, гьар йисуз виш миллиардралди пул ахъайзава. Налогар кьезиларзава, кьезил кредитар гузва. Фермерриз цIийи багълар  кутун, производст­водин дараматар эцигун, ятар гудай системаяр туькIуьрун, техника, мал-къара къачун патал грантар, субсидияр гузва ва икI мад. А пулар вахкунни герек къвезвач. Арадал затI гъанвайди субутарун бес я: багъди бегьер гъизвайди, фермада як, нек гьасилзавайди къалура. Государстводи гьар йисуз агросектор патал чара ийизвай миллиардар, гуьзлемишзавай менфят тагуз, кепекни амачиз, йисан эхирдалди вири ишлемишзава, чиновникрин  гьахъ-гьисабра кхьизвайвал, “освоитзава”. ЯтIани чун, дуьньядин  тIебиат­дин девлетрин 40 процентдин иесияр тир россия­вияр гьелелиг кесибвиле ама. Себеб?

(КьатI ама)

Абдулафис Исмаилов