Коронавирус лугьудай инсафсуз зегьримар тIугъвалди инсаниятдал гьужумнавай шартIара гьар сада вичи вич хуьнин, хатасуз авунин къайдайрал, меслятрал амал авунихъ галаз сад хьиз, беден мягькемарунихъ, иммунитетни арадал гъунихъ еке метлеб авайди сир туш. И кар патал тIуьн гьикьван кфетлуди, жуьреба-жуьреди, витаминар квай яр-емишралди, майвайралди, къацу хъчаралди девлетлуди хьайитIа, гьакьван хъсан я. Гьавиляй чун агъадихъ абурукай са кьадарбурукай рахазва.

ЧIухлумпIар

Жегьре-яру рангунин и емишар (рябина) кьве жуьрединбур жеда: куьлуь тварар ва екебур. Куьлуьбур екебурулай ширин я. Абурук сагъардай ерияр кьве йисалайни гзаф вахтунда кумукьзава.

И емишри беден мягькемарда, гуьгьуьлар ачухарда. Кьил тIазвайла, тIуьртIа, куьмек жеда. Уьгьуьяр квайлани, ишлемишда. Руфун мягькемарда, беденда чIухлумпIри  хийирлу шейэр хуьда. Абур экъуьчун къведайлани теклифзава. Гзаф тIуьна виже къведач: са сеферда — 20-30 твар.

Турп

Турпунихъ пуд ери, алакьун ава: пешери руфуникай ял, турпуни бедендикай чIуру шейэр хкудда, иштягь ачухарда, тум-тварарни гьа и кар патал ишлемишда. Ругунвай турпуни ва адан гьалимади, уьгьуьяр квайла, куьмекда, хуралай чирк, анал алкIанвай чIуру шейэр алудда.

Шивитар

И хъчади беденда кIев хьанвай чкаяр ачухарда, дуркIунра авай къванер цIурурда ва акъудда, гьалима цIай, къиздирма квайла, ишлемишда. Шивитралди сагъардайла, гъери ишлемишна виже къведач. Кьил, хур тIаз­вайла, анрал шивит квай цяй кьежирнавай пек (примочка) эцигуни куьмекда, ида кьилин мефтI мягькемарда. Ахьтин пек дакIун­вай чкайрал тIал секинарун патал эцигай­тIани жеда, зуьквем, тумаварар акатнавайла, нерар кьунвайлани, хийирлу я, гьалимадин стIалар нерин хилериз вегьейтIани жеда.

Шивитрихъ зегьерриз аксивалдай ерини ава, иллаки виртIедихъ галаз санал иш­леми­шайтIа. Жигеррин астма авайла, чIулав лекь, цуьлез зайифзавайлани, ишлемишун хийирлу я. Шивитрин пешерин, тандин ва тумарин гьалима беден михьун патал, гьакIни далуда — юкьван тарце, дур­кIунра, руфуна, цварадин киседа тIалар авайла, ишлемишун хийирлу я лугьуда. ТIуьниз садра ишлемишдай шивитрин кьадар 15-20 грамм я. И хъач ва адан гьалима  гзаф ва яргъалди ишлемишун мефтIедиз, вилериз, дуркIунриз зиян я. И чIуру терефар туьнт ксари лимон, бегьем битмиш тахьанвай ципицIар, цуру продуктар, къайи къилихринбуру вирт, гьакIни михекар, дарчинар ишлемишуналди квадариз жеда.

Сирке

Сирке гзаф шейэрикай гьазурзава: ци­пицIрикай, изюмдикай, хурмайрикай, инжилдикай, шекердикай, шекердин нацIа­рикай, виртIедикай, миже квай ширин емишрикай, дуьгуьдикай ва маса затIарикайни. Виридалайни хъсанди ципицIрикай хкуднавай сирке я. Ам икI гьазурда: ципицIрин миже михьда, ам къенепатавай хъуцIур гуьцIнавай киредин (хъенчIин) къапуна цада, гьар 30 литрдиз са литр хъсан сирке (ципицIрин) яда, сив гьава тефидайвал чепедалди кIевда, ахпа а къаб ракъиник ва я чими чкада эцигда, та — сирке цу­ру жедалди. Сирке ципицIрин цуру хьайи чехирдикайни арадал къведа. Хурмадикай, изюмдикай, инжилдикай, виртIедикай ва ширин маса затIарикай хкуднавай сирке ципицI­рин сиркедиз мукьва я.

Сиркеди мягькемарда, кьур акъудда, ам бедендин клеткайриз фад кужум жеда. Сиркедай кьежирнавай пек эцигуни ва я сирке квай яд авай къаб зайиф цIал эцигна, чиниз ва я кьилиз а целай къарагъзавай бугъ (пар) гайитIа, кьилин тIал атIуда.

Са тIимил кьван вирт какадарнавай сиркедай кьежирнавай пек, жуна вилерин кIа­нерик чIулав лекеяр квай, гьакIни бедендин хамунин кIаник,  чIулав хьана, иви акъвазнавай, кIеви хьанвай чкайрал эцигуни куьмекда лугьуда.

Кьилиз сирке квай цин бугъ (пар) ягъун, япа­ра ван авайла, бегьемвилелди ван текъвезвайла, хъсан я. Шивитар квай сиркеди юзазвай сарар-сухвар мягькемарда. Сиркединни гьуьлуьн чичIекдин гьалима уьгьуьяр квайла, астма, цуьлездин уьзуьрар авайла, беденда яд акъвазнавайла (водянка), хийир­лу яз гьисабзава.

Зайиф сирке хъуни цихъ къарихвал алудда, тIуьрди цIуруриз куьмекда, иштягь ачу­хар­да, къенепатан органрай иви фин акъвазарда, цуьлезда дакIунар элекьарда, аниз дарманар агакьаруниз куьмекда. Сиркедай кьежирай пек эцигуни ирин авай чIуру хирер, кар (язва) чу­кIунин вилик пад кьада, ам буьвелар, хъул, хъу­турар акъатнавай чкайрални эцигда.

Яшлубуруз, жигеррин азарар авайбуруз, кьуру уьгьуьяр язавайбуруз, жалгъаяр тIаз­вайбуруз, рад-руфун зайифбуруз, къайи те­бятдин инсанрин нервийриз, начагъ хьайидалай  кьулухъ сагъ хъжезвайбуруз сиркедикай зиян ава. Сирке гьамиша ишлемишунни хъсан туш: и карди беденда яд акъвазунал, вилериз акун зайиф хьунал, чиниз хъипи ранг яна, яхун хьунал гъида. Ихьтин чIуру терефар ширинлухар, куьк якIун шурва тIуьналди квадариз жеда. Нервияр зайиф тирла, сирке вир­тIедихъ, дад хъсанарун патал хуьрекрик кутадай затIарихъ галаз ишлемишда.

ЦипицIрин сиркедин (гьакI адаз ухшар масабурунни) къенепатаз са сеферда ишлемишунин кьадар 20-25 грамм я.

Уьрдегдин як

Гьам кIвалин, гьам чуьлдин уьрдегар жуь­реба-жуьребур ава. Абурун як кфетлу, мен­фят­лу я. Амай паярилай лувар руфуна регьятдиз цIуруриз жеда. Уьрдегдин якIу инсандин бедендик куьквал кутада, дуркIунрал пи акьалтда, и карди абурун гьал хъсанарда ва бедендин къуватар мягькемарда. Уьрдегдин лекьини, иллаки лувари иви, рикIин кIва­лах хъсанарда, сес михьи ийида. Уьрдегдин къене­рин пидин ягълу, хъуцIур виридалайни хъсанди яз гьисабзава. Вири чкайриз регьятдиз кужум хьуналди, ада беден мягькемарзава.

Уьрдегдинбурулай вечрен какаяр хъсан я лугьуда. Амма уьрдегдинбуру яхун инсанрал як акьалтуниз, гьакIни уьгьуьяр квайла ва  хура тIалар авайла, куьмекда. Уьрдегрин дуркIунар геждалди ргадатIани, хуквадиз, ратариз хъсан я — абур мягькемарда.

Уьрдегдин як хуквада цIуруриз тIимил четин я, и нукьсан ам сиркедихъ, хуьрекриз дад гъун патал алава хъийидай маса шейэрихъ (месела, пурнийрихъ, петрушкадихъ) галаз ишлемишуналди арадай акъудиз жеда.

ЧIемедал чурун, къавурмишун патал уьр­дегдин къене чичIекар, петрушка, кIеш­ниш-шивит твада. Шурпа, бузбаш ийидайла, уьрдегдин къен чичIекрив, кIешнишрив, сельдерейрив ацIурда, сад-кьве силих сергни твада; харар, нахутIар квай це ругуртIа, мадни хъсан я. ЯкIухъ галай махсус ни галатун патал яргъалди ргада. Ихьтин ни чIурун уьрдегдин якIухъ гзаф жеда. КIвалин уьрдегрин як еридизни хъсан яз гьисабзава.

Кьурай машмашар (урюк)

Къене цилер амаз кьурурай къайси машмашар еридиз  тазабурулай хъсан я лу­гьу­да.­ Абуру беденда кIев хьанвай чкаяр ачухарда ва кIеви дакIун хъуьтуьларда. Ши­рин сортаринбур къайи тебятдин инсанриз хийирлу я, ахьтин машмашри сивяй ял, ни атун квадарда. Кьурурнавай машмашрикай хъсан компот жеда. ЦIай, къиздирма квай касди, кьурай машмашар тIуьна, ахпа вир­тIедихъ галаз­ кудай ругур яд хъвана, экъуь­чарайтIа, ам сагъ хъжеда. Яшлубуруз, рад-руфун зайифбуруз кьурай машмашар, ругун тавуна тIуьн зиян я. Абур ичIи ри­кIе­лай, гьакIни тIуьр хуьрек цIурун тавунмаз, гьасятда ишлемишнани  виже къведач. И чIуру терефар квадарун патал анис ва песок — шекер ишлемишда.

ЦIирицIар (облепиха)

И емишар жедай тарар, кул-кусар вацIун кьерера, яд авахьзавай кIамарин, къубуйрин къерехра  экъечIда. Сибирдин ва маса регионрин бязи майишатра еке тварар гъидай хъсанарнавай сортаринбурни арадал гъанва. И емишрик менфятлу затIар гзаф ква: А,С,Е,К,Р,В витаминар, гьакIни ракь, марганец, бор, магний, молибден, кремний, кальций…

Икьван гзаф надир затIар (фитокомплекс) кваз хьуни инсандин жуьреба-жуьре азаррин хура акъвазиз хьунин (иммунитет), кIвалах алакьунин бажарагъ артухарзава. Са­рар-сухвар сагъбур яз аму­кьун патал ку­ручI­ривай цIирицIрин гъери  гуьцIун, сарар чуь­хуьдайла, облепихадин шире квай паста ишлемишун теклифзава. Незвай хуьрекрик хважамжамдин вири ирид рангаринни затIар хьайитIа, хъсан я. Месела,беневша ран­гунин­буру  (ципицIар, хутар, бадамжанар) дуркIун­рин кIвалах хъсанарзава, рикI, дамарар, мягькемарзава; ярубуру (помидорар, къарпузар, грейпфрутар) урологиядин ва  ги­некология­дин азаррин вилик пад кьазва; къацубуру (чи­чIек-хивецI, шивит) къуватар зайиф­ хьун квадарда; хъипибуру (гьажикIа, гатун хали, исти­вут) вилериз акун хъсанарда; лацубуру (турп, серг) иммунитет, гуьгьуь­лар хкажда. Туракь, партахалдин рангунин про­дуктрихъ, емишрихъ лагьайтIа, хам ультрафиолетовый нурарикай хуьдай, бедендик квай дакIунриз, карариз аксивалдай ерияр ава.

ЦIирицIрин гъери хирериз, кайи чкайриз яда, ада гьакIни чIарарин пунар мягькемарда. ЦIирицIрин ширедин бинедаллаз хъсан хъвадай шейэрни гьазурзава.

Пахлаяр

Пахлайрихъ беден михьдай, яд хкуддай ерияр ава. И кардиз асул гьисабдай пахлайрин тваррин винел патал жедай чкалри куьмекзава, яргъи къубухди, сирсилди (стручок) — ваъ. Пахлаяр яргъалди ргада, тIуьрла, абуру руфуник ял кутада; хур ва жигерар хъуьтуьларда, бедендик ацIайвал (полнота) кутада. Гзаф тIуьртIа, пис ахварар аквада лугьуда. Пахлайрин и чIуру ерияр сенжефилдалди, горчицадалди, эферралди, чIулав истивутдалди алудда, гьакIни абур якIухъ галаз санал ругун хийирлу я.

Пахлайрин сирсилар, чукIулар (стручки) тIуьниз лап таза, къацу ва хъуьтуьл тирла, ишлемишиз жеда, кIевибур тIуьн зиян я.

Мулд-цуьк

Сагъарунин мураддалди и набататдин (беневша, фиалка) цуькверни пешер ишлемишда. Абуру сафра, цихъ къарихвал, рикIи фад-фад кIвалахун, кьилин тIал алудда, дакIунвай чкаяр хъуьтуьларда, гьакIни нер эвичIдайла, уьгьуьяр квайла, хурал, туьтуьнал чиргъ алай хьиз гьиссзавайла, сталжем хьанвайла, куьмекда.

Мулд-цуькведи руфуниз, чIулав лекьиниз, цуьлездиз, дуркIунар тIазвайла, хъсандиз таъсирда.  Таза цуькверихъ ни акалуни ахварин хиялдиз фидай хьтин секинвал гуда, абур тIуьни зегьерриз аксивалда. Чимивиликди кьил тIа хьайила, кьилел, пелел тIушунна­вай цуьквер эцигда, гьакIни — ифин алай да­кIунвай чкайрал, хирерал — кьацIарални. Кьадардилай гзаф ишлемишуни рикI зайифарда, руфуник ял, заланвал акатнавайди гьиссда. Бязибуру и нукьсанар кьурай цуькверивай я лугьуда. Беневша къенез ишлемишунин кьадар — 10 грамм, адан гьалима 15-20 грамм я.

Гьалима гьазурдайла, мулд-цуьквер яргъалди ругуна виже къведач, гьикI хьи, абурун сагъарунин ери квахьда. Сагъарун патал­ къенепатаз ишлемишдайла, цуьк­верилай абурун гьалима хъсан яз гьисабзава: руфуниз гьам регьят я, ратаривни фад агакьда.

Хурмаяр (финики)

ТIуьниз гзаф хийирлу я, хъсан иви арадал гъида, фалужди янавайла (иллаки чинин нерв), гзаф кIвалахна, галатнавайла, куьмекда. Яхун, пи алачир дуркIунар мягькемарда, бедендиз ацIайвал (поправка) гуда. Кьулан тар тIазвайлани, хъсан яз гьисабзава, гьакI жалгъаярни мягькемарда. Хурун органриз, къай фенвай жигерриз куьмекда. Хурмайринни дуьгуьдин гьалима (отвар) яхунвал квадарунин хъсан дарман я.

Хурмаяр руфуниз залан я, ана яргъалди цIрада, кIев хьанвай чкаяр арадал гъида. Абур туьнт инсанриз, чими чкайра яшамиш жезвайбуруз, гьакI хурмаяр экъечI тийидай уьлквейрин агьалийриз зиян я. И емиш гзаф тIуьнани виже къведач: чIулав лекьина, цуьлезда кIеви чкаяр арадал гъида, кьил, вилер тIа жеда, сивин къенепад пфин жеда, яни аниз куьлуь тварар акъатда. И чIуру нукьсанар анардин миже, пи, бадам  ишлемишуналди, гьакIни хурмаяр тIуьрдалай гуьгъуьниз сивера чими яд экъуьруналди квадариз жеда. Хурмаяр гзаф тIуьни туьнт инсанриз азарар арадал гъида. Къайи тебятдин ксариз хъсан я.

 Фисташка (хвех)

МефтIедиз, рикIиз, рикIи фад-фад кIва­лахдайла, экъуьчдайла, чIулав лекьина кIе­ви чкаяр ачухарун патал хийирлу я. И хвехвери бедендик ацIайвал кутада, саралух квайла, куьмекда. Гзаф тIуьн руфуниз зиян я. И нукьсан  кьурай къайсиди квадарда.

Гьазурайди — Ш.Шихмурадов