Гьар са аял хизанда диде-бубадин къаюмвилик кваз чIехи хьунихъ адан гележег патал еке важиблувал ава. Хизандин алакъа­яр аялдин уьмуьрдин тежрибадин сад ла­гьай чешме я. И алакъайрилай адан дуьнья кьатIунар гьихьтинбур жедатIа аслу я, маса гафаралди лагьайтIа, абуру адан кьатIунра квахь тийидай гел тазва. Хизанда диде-бубади тайинарзавай къайдайри, адетри, ивирри аялдин эдебдин, ахлакьдин дуьньядин бине арадал гъизва.

Пешекарри кьиле тухузвай ахтармишунри хизандин тербиядик квай бязи кимивилер винел акъудзава. И нукьсанар себеб яз, гзаф дуьшуьшра аялрин психикадиз таъсирзава, абур дуьз рекьелай алатзава, чIуру крарал машгъул жезвайбурун дестейрик экечIзава, интернетдин есирда гьатзава… Диде-бубадин къаюмвилик кумачир аялрин кьадар артух хьунин кьилин себебрикай сад хизандин тербия къайдадикай хкатун я.

ВОЗ-ди гьисабзавайвал, алай вахтунда жегьилрин арада къвердавай гегьенш жезвай тIегъуьнрин арада интернетни ава. Аялар социальный сетрин чилина гьатзава ва ре­къем­рин рекьяй вилик фенвай девирда и месэладин вилик пад кьаз четин жезва. Чи йи­къа­рин жаванри социальный сетра гзаф вахт акъудзава. Интернет абуру чпин фикирар лугьузвай, чеб инсанар (личность) хьиз тестикьарзавай майдандиз элкъвенва. Амма виридалайни хаталу крарикай сад ам я хьи, абуру интернетда цIийи танишар кьазва, садра кьванни патавай такунвай ксарихъ галаз дуствал хуьз эгечIзава.

Дербент шегьерда кардик квай яшайишдинни реабилитациядин рекьяй яшар тамам тахьанвайбурун центрадин статистикадин де­лилралди, диде-бубадихъ, мукьва-кьилийрихъ галаз къалмакъалар акъатунин нетижа­да чIехи пай жаванар кIваляй катунин себеб абуру социальный сетра дуствал хуьзвай шаклу танишар я. Садални алукь тавуна кIва­ляй экъечIзавай жаванар йикъаралди диде-бубадин гуьзчивиликай хкатзава. Тежрибади­ къалурзавайвал, и йикъара абуру вахт чпин цIийи дустарихъ галаз машгъулардай центрайра, куьчейра акъудзава.

Чи фикирдалди, жаванар кIваляй катунин тахсиркарар чIехибур я. Дербентдин яша­йишдинни реабилитациядин центрадин пешекарар и кардин асул себебар тайинариз алахъ­на. Алай йисуз центради яшар тамам тахьанвай 17 жаван кьабулна. Абур вири, са­д­ални алукь тавуна, кIваляй катнавайбур я. И кардихъни кьве себеб ава: чалкечир ала­къа­ярни социальный сетра жагъанвай цIийи танишар. Къейдна кIанда, гадайрилай тафаватлу яз, чи девирда рушар дуьз рекьелай фад алатзава. Эхиримжи йисара чи республикада “чкадин Ромеоярни Жульеттаяр” гзаф хьанва: мектебра кIелзавай 14-15 йисар­ хьанвай аялар диде-бубайрихъай катзавай дуьшуьшар тIимил авач.

Лагьана кIанда, и кардихъ себебар мадни­ ава, амма вири и дуьшуьшрин тахсиркарар­ сифте нубатда чун, чIехибур я. Чеб чпин алакьунрихъ, мумкинвилерихъ са акьван па­ра агъун тавунвай аялри социальный сетра чпиз “даяхар” жагъурзава. Генани керчекдиз ла­гьайтIа, абур рикIера чIуру ниятар авайбурун таъсирдик регьятдиз акатзава. Интернетдин лутуйри, жуьреба-жуьре хиве кьунар ийиз, чIа­лал гъиз, рушарив чпиз “ачух шикилар” ра­къуриз тазва. Гуьгъуьнлай абур вири­бу­руз аквадайвал интернетда чапда лугьуз­, гье­лягьар кьазва, кичIерар гузва. Виридан вилик беябур хьунихъай кичIе жезвай, кьиле бегьем акьул авачир рушар лутуйрин къурбандар жезва. И къайда исятда лутуйри гегьеншдиз менфят къачузвайбурукай сад я.

Чпи социальный сетра эцигзавай шикилриз баянар кхьейла, жаванрик руьгь акатзава. И тегьерда абур социальный сетрилай аслу хьун арадал къвезва ва абуру чпин гьар йикъан уьмуьрдин чIехи пай вахт смартфон гъилеваз акъудзава. Мукьвара кьиле тухвай илимдин ахтармишунри къалурзавайвал, жаванрин 76 процентдиз чеб смартфон гумачиз амукьуникай кичIезва. И рекъемдикай 33 процентди телефон йикъан къене 50 сефердилай артух ахтармишзава, бязибуру гьатта йиферни абур гъилеваз акъудзава. Са шакни алачиз, ихьтин гьалари хаталувал арадал гъизва. Сифте нубатда, сагъламвилиз еке зиян жезва: ахвар къайдадикай хкатзава, вилерин экв — зайиф, чирвилер къачуз кагьул жезва ва икI мад…

Чи йикъара гзаф кьадар диде-бубайри чпин аялрин винел гуьзчивал тухузмач, бязи дуьшуьшра, кIан хьайитIани, тухузни жезмач: къалмакъалар, кичIерар гунар, къадагъаяр, теклифар, меслятар — са куьникайни куьмек хъжезвач. Гьа икI, диде-бубайрин гъиляй чпин веледдиз таъсирзавай алатар акъатзава.

Вучиз ихьтин гьалар арадал къвезва? И кардин асул себебар гьихьтинбур я? Адан ви­лик пад гьикI кьада? Тежрибадикай менфят­ къачуна, чун и суалриз жавабар гуз алахъда­.

Сад лагьай себеб хизандихъ галаз ­ала­къалуди я. Гзафни-гзаф винидихъ къейд авур хьтин гьерекатар тамам тушир (яни буба амаз, диде амачир ва диде амаз, буба амачир) хизанра арадал къвезва. Диде-буба чара хьунин нетижада аялдиз тербия, чирвилер гунин везифа тек садан хиве гьатзава: я дидедин, я бубадин. Жезмай кьван ихьтин кардиз рехъ гана виже къведач.

Кьвед лагьай себеб хизанда бубадинни дидедин арада авай алакъаяр пайгардикай хкатун я. Жуьреба-жуьре гьуьжетунар, къалмакъалар арадал атайла, бязибурувай гьарай-вургьай галачиз чеб гъавурда такьунвай месэла меслятдалди гьялиз жезвач. Гзаф дуьшуьшра абуру чпин «дяведа» аял яракь хьиз ишлемишзава, адан куьмекдалди кьве падни чеб гьахъариз алахъзава.

Мад са себеб аялдал кьадардилай артух гуьзчивал тухун я. ДатIана адан азадвилел, ихтияррал сергьятар эцигуни, адан истемишунриз яб тагуни жавандин бейнида наразивилин гьиссерал чан гъизва. Ада вич кьефес­да тунвай къушра хьиз гьиссзава ва нетижада ­адаз а кьефесдай катиз кIан жезва­. Гьар са диде-буба вичин веледдив адан ала­кьу­нар, истемишунар, къилихдин ерияр фикирда­ кьуна эгечIна кIанда. Ихьтин къайдадилай жавандин гележегдин кьисмет аслу жезва. И кIвалахдив аял са кьадар яшариз акъа­тайла ваъ, гъвечIи чIавалай эгечIна кIан­да. Диде-бубадиз яб гудай, вири рекьерай вилик физвай аял чIехи авун патал агъадихъ гузвай меслятрал амал авунихъ метлеб ава.

1. Са къайгъуни тафават авачирди ­хьана кIандач. Са къайгъуни тахьун вири ала­къайрин асул душман я. Ихьтин хесет­дивай яргъа­ хьухь. Аялдин уьмуьрда кьиле физвай ва­къи­айриз фикир це.
2. Алакъаяр хуьн. ДатIана аялдихъ га­лаз­ алакъада хьухь. Ада лугьузвай гафар-чIа­лар, истемишунар, теклифар гьисаба яхъ. Сад-садан гъавурда такьур дуьшуьшра хъел къве­мир, гьараяр гумир, меслят хъжедай рехъ жагъура.
3. Диде-бубадинни жавандин арада хуш рафтарвал хьунин карда аялдиз жуьреба-жуьре крара чешнеяр къалурунихъ еке къуват ава. Гележегда аял гьи рекьяй вилик фе­на, адахъ гьи рекьяй алакьунарни агал­кьу­­нар хьана кIанзаватIа, гьа рекьиз талукь хъсан мисалар, чешнеяр гъваш. Куьне­ гъизвай гьар са чешне аялдиз вич аквазвай гуьзгуь хьиз я. Жавандиз тайин са кардин, гьере­кат­дин тариф ийидайла, ам адаз кIа­нариз алахъдайла, вири къайгъуяр къерехда­ туна, анжах са и кардал машгъул хьухь. Ми­­сал яз, гъиле смартфон аваз, куьне аялдиз муал­лимвилин пешедихъ авай гьуьрметдикайни кесердикай суьгьбетиз хьайи­тIа, адаз куь их­тилатрикай артух гьяз къведач.
4. Аялдив гьуьрметдивди эгечIуниз, адан лайихувилеризни гъалатIриз гьахълудаказ къимет, адан гафарихъ-чIаларихъ яб акалуниз диде-бубади кьетIен фикир гун герек я. Ихьтин шартIара аялдинни диде-бубадин арада ихтибар, сад-садан гъавурда акьун арадал къвезва.

КIвалахдин рекьяй тежрибади къалурзавайвал, жавандин уьмуьрдиз артух итиж авун, адав жавабдарвилелди эгечIун хъсан алакъайрин замин я. Эгер диде-бубадиз вичин велед квел машгъул жезватIа чизватIа ва, ада чIуру кIвалах ийиз акурла, адан гьерекатар векъидаказ меземмет ийизвачтIа, жавандихъ чинебан крар, сирер жедач. Маса гафаралди лагьайтIа, аданни диде-бубадин арада алакъаяр ачухбур жеда.

Дербентда кардик квай яшайишдинни реабилитациядин центрадин пешекаррихъ кIвалерай катнавай, диде-бубадикай хъелнавай, яшар тамам тахьанвай аялрихъ галаз кIвалах тухунин жигьетдай чIехи тежриба ава. Аялдихъ галаз хъсан, хуш рафтарвилер хьун патал вуч авуна кIанда? Агъадихъ чна и жигьетдай психологди, юристди, яшайишдин рекьяй педагогди гузвай меслятар гъизва:

к  жуван аял къужахламиша, ам квез гьи­­кьван кIан ятIа лагь. Куьн ам гьихьтинди ятIа, гьахьтинди яз кьабулиз гьазур тирдакай хабар це — гьатта квез ада вичи вич тухузвай къайда са акьван хуш туш­тIани;

—  куьн адаз гьар са карда куьмек гуз, адан теклифриз яб гуз гьазур тирди лагь;

—  аялдиз жуван кIанивал къалура: къуй ада квез ам гьикьван гзаф кIан ятIа гьисс­рай;

—  эгер са ни ятIани куь аялдилай арза-ферзе ийизватIа, адаз жаза гуз тади къачу­мир, гьар са кардай тамамдиз кьил акъуд;

—   социальный сетра жува-жув тухвана кIанзавай къайдайрикай, таниш тушир ксарихъ галаз хуьдай алакъайрикай ихтилатар ая;

—   социальный сетра хсуси шикилар, жу­вакай малуматар эцигун герек туширдан гъавурда тур;

—  таниш туширбуруз хсуси шикилар ракъурун хаталу кар тирди чира;

—  аял спортдал машгъул жедайвал, адак руьгь кутур, и рекьяй адаз таъсирдай мисалар гъваш;

—  аялдин бейнида вич вичихъ агъунин, жував гьуьрметдивди эгечIунин, хсуси хесетар, къилихар, ерияр кьабулунин гьиссер битмишара;

—  жаза гудайла, тахсиркарвилиз лайих­луди це: эгер квехъ гуьгьуьлар  авачтIа, са тахсирни квачир аялдиз гьараяр гумир;

—  йикъан къене аял гьина аватIа, нихъ галатIа ва квел машгъул ятIа квез чир хьун лазим я;

—  яшар фикирда кьуна, жаванриз йифен 10-далай кьулухъ кьилел гуьзчивал алачиз текдиз амукьдай (мисал яз, йифен вахтунда диде-буба, чIехи вах-стха галачиз куьчедиз экъечIдай) ихтияр гумир;

—  куь азад вахт аялдихъ галаз акъуд.

РикIелай алудмир, жаванар бицIи аялар туш, абур уьмуьрдин шегьредив агакьзавай, чпин итижар, къилихар, дуьнья кьатIунар авай инсанар я. Абур гьихьтинбур ятIа, гьахьтинбур яз кьабула. Къастуналди са затIни илитIмир, абурун “хсуси дуьньядин” истемишунриз гьуьрмет ая.

КIваляй катай аялдик квай хъел, са кьадар вахт арадай фейила, алатзава. Амма адавай кичIела элкъвена кIвализ хъфиз жезвач. Аял жазадихъай катзава ва, гьа жаза себеб яз, адавай элкъвена хквезни жезвач. Эгер куь аял, садални алукь тавуна, кIваляй катнаватIа, энгел тавуна, къанун-къайда хуьдай органриз хабар ая. И дуьшуьшда гьар са декьикьа багьа я, гьикI лагьайтIа, гуьзчивиликай хкатнавай вахтунда ам нин патав гватIа ва квел машгъул ятIа садазни малум туш. Эгер вири хъилер, къалмакъалар алатна, аял кIва­лиз хтайтIа, адаз гьараяр, кичIерар гумир. Гьикьван гьайиф къведай ва рикIиз тIар жедай кар ятIани, и дуьшуьшда куьне адаз куь кIанивал къалура, ам квез гьикьван багьа ятIа лагь. Адахъ галаз ихтилатар ая, адав куь рахунрихъ яб акализ тур. Куьнени ада лугьузвай гафар гьисаба яхъ. Мадни са кар: аял, кIваляй катна, элкъвена хтай чIавуз пешекарри психологдин патав фин ва ада гудай меслятрал амал авун теклифзава.

Играми диде-бубаяр! Гьикьван куьн кIва­лахдик, хсуси дердийрал машгъул хьайи­тIа­ни, квехъ аял авайди рикIелай алудмир. Аялдин патахъай жавабдарвал куь хиве ава. Адаз чир жезвай гьар са затI (писдини, хъсандини) гзаф дуьшуьшра квелай аслу я.

Шекер Рагьимханова