1983-йисалай инихъ гьар йисан майдин вацран 3-гьяд виридуьньяда СПИД-дикди кьейибур рикIел хуьнин югъ яз къейдзава. Къенин юкъузни вичикай дарман авачир и азардиз акси гьерекатдин ярж, адет хьанвайвал, яру лент яз гьисабзава. И югъ тайинарунин метлеб жувакай ва жуван багърийрикай фагьумун, ВИЧ-дикди дуьньядилай фейи ксарин кьисметдикай тарс хкудун, хци и месэла веревирд авун я. Гележегдин несилрин сагъламвал къенин юкъуз дуьньядал яшамиш жезвайбурун гъиле ава эхир.

Инсаниятдиз ВИЧ-дикай, СПИД-дикай (синдром приобретённого иммунодефицита) сифте яз алатай асирдин 70-йисарин эхирриз малум хьана.  Гьайиф хьи, азарди­кай­ сагъардай дарман авач. Садакай масадак фад акатуниз, вичин хата­лувилиз, дуьньядин хейлин чкайра чукIуниз  килигна СПИД, XX асирдин тIегъуьн яз, тарихда гьатна. Къе­нин юкъузни инсаниятдиз, ядерный дяведикай хьиз, СПИД-дикайни еке къурхулувал ава. Тарихда гьатнавайвал, анжах 1981-йисан июндиз Америкада азарар ахтармишдай ва абурун ви­лик пад кьадай Центрада зегьмет чIугваз­вай алим Майкл Готлиба сифте сефер яз цIийиз малум хьанвай азардин кьилин лишан инсандин иммунитет чIу­рун тирди раижна. Алатнавай йисара алимри кьиле тухвай ахтармишунрин нетижада СПИД-дик азарлу касдин ивидикай вирус (ВИЧ) жагъуриз алакьна. 1985-йисалай СПИД ивидикай, маядикай ва хурун некIедикай къвезвайди тайинарна. 1987-йисалай Виридуьньядин здравоохраненидин организацияди (ВОЗ) СПИД азар арадал гъизвайди ВИЧ тирди тестикьарна. Гьа и йисуз ВОЗ-ди СПИД-дихъ галаз­ алакъалу яз чIехи программа тайинарна. Виридуьньядин здравоохраненидин ассамблеяди СПИД-дихъ галаз женг чIува­дай стратегия кьабулна.

ВОЗ-дин делилралди, къенин юкъуз дуьньяда ВИЧ квай 42 миллиондилай артух инсанар ава. Гьар юкъуз  и рекъем 14-15 агъзурдан артух жезва. Россияда лагьайтIа, ахьтин азарлуйрин кьадар миллиондилай хейлин артух я. Да­гъустанда и азар 3767 касдик квайди тестикь хьанва, абурукай агъзурдалай винизбур кьена. Садакай масадак акатдай чIуру азар квайбур  республикадин вири районра ава. Амма виридалайни гзаф — Махачкъала (974 кас), Дербент (582 кас) ва Хасавюрт (199 кас) ше­гьер­ра.­

Алай йисан алатнавай варцара Да­гъустанда ВИЧ акатнавай 125 цIийи дуьшуьш дуьздал акъуднава. ЧIехи пай дуь­шуьшра (83 %) и азар месин алакъа­яр­, амайбурни наркотикар ягъун (12 %) ва ди­дедикай аялдиз (5 %) атун себеб яз акат­на. Азар акатнавайбурун чIехи пай (52 %) 31-50 ва 51-70 (18 %) яшара авайбур я.

Вирусди вичикай яргъал вахтунда, гьат­та 10 йисаралдини хабар тагун, мадни, республикадин вири агьалийри чпик ВИЧ квани-квачни ахтармиш тавун фикирда кьуртIа, хейлин агьалийриз чеб и азардин къармахра авайдакай хабар тахьунни мумкин я. Гьавиляй вичин сагъламвилин къайгъуда авай гьар са касди ВИЧ квани-квачни чирдай тест (иммуно­ферментный анализдин куьмекдалди бе­денда вирусдин антителаяр аватIа чир­зава) вахкана кIанда. Инсан ВИЧ-дик­ди азарлу тахьун патал кьилинди сагълам уьмуьр кечирмишун.

ВИЧ-дикди кьейи инсанар рикIел хуьниз талукьарна тешкилзавай виридуьнья­дин “СТОПВИЧСПИД” серенжем цIи, коронавирусдихъ галаз женг чIугун яз инса­нар самоизоляциядин гьалара хьуниз килигна, онлайн къайдада кьиле тухузва.

Чи  мухбир