Тарихдин михьи чинар кьацIуриз, хъендик кутаз, гьатта вири алемдиз малум тир вакъиайриз маса рангар гуз алахъзавайбур артух жезвайла, вири дуьнья фашизмдикай къутармишай Яру Армиядин аскеррин игитвилер, къагьриманвилер мад ва мадни ри­кIел хкун, абурукай кхьин лазим я. Дуьньядин­ кьвед лагьай ва Ватандин ЧIе­хи дяведа Яру Армияди фашизмдин Герма­ния­дихъ ва адан амадагрихъ галаз Ста­линград хуьн патал кьиле тухвай, Гитлеран кьушунрин винел еке гъалибвал къачур женг ви­ри­далайни важиблуди, зурбади, метлеблуди хьа­на. ЦIи и женгинин 80 йис къейд­зава.

Сталинграддин женгинив 1942-йисан 17-июлдиз гатIунна. Ам СССР-дин Воронеж, Ростов, Сталинград областрин ва Калмыкиядин чилерал кьиле фена. Нацистрин Герма­ниядин кьушунрин гьужум 18-ноябрдалди давам хьана. Гитлеран макьсад Дондин къерехар, Волгодондин перешейка ва Сталинград кьун тир. И фикир кьилиз акъудиз хьанай­тIа, Гитлера Кавказдин республикайрихъ галаз авай СССР-дин центральный районрин транспортдин алакъа михьиз атIузвай. Идани адаз Кавказдин нафтIадин мяденрихъ су­хулмиш жедай мумкинвал гузвай. Гитлеран къаст Грозныйдин ва Бакудин нафтIадин мяденрин иесивал авун тир.

Гитлера “Кьиблепад” армийрин дестеяр кьве чкадал пайна. Армийрин “А” дестедиз Кеферпатан Кавказдал ва “Б” дестедиз (адак Фридрих Паулюсан 6 ва Герман Готан танкарин 4-армияр акатзавай) Волгадал, Сталинграддал гьужум авунин тапшуругъ гана. Душман патал Сталинград кьунихъ еке метлеб авай. ГьикI лагьайтIа, Сталинград Волга ва­цIун къерехда авай промышленностдин чIехи шегьер ва ам Россиядин центрадихъ, Кавказдихъ галаз транспордин гегьенш рекьералди алакъалу тир. Шегьер кьуни Германиядиз СССР-дин цин ва кьураматдин транспорт­дин саки вири рекьер агалдай мумкинвал гузвай. 1942-йисан гатуз фашистрин командованидин макьсад, Кьиблепата советрин кьушунар къирмишна, Кавказдин нафтIа­дин ва Дондин, Кубандин хуьруьн майишатдин девлетлу районар кьун, советрин кьушунар алакъалу ийизвай коммуникацияр, рекьер, станцияр къайдадикай хкудун ва гьа идалди гъалибвал къазанмишдай шартIар арадал гъун тир.

Сталинграддал гьужум авун патал Гитле­ра Ф.Паулюс командующий тир 6-армия чара авуна. Адак 270 агъзур аскер, 3 агъзур ми­но­мет, тупар, 700 танк авай 13 дивизия акатзавай. Абуруз гьакI генерал-полковник Вольфрам фон Рихтгофена регьбервал гузвай цавун   4-флотдини (1200 самолет), вермахтдин 17 лагьай, танкарин 1, 4 лагьай армийрини куьмек гузвай.

Советрин разведка уях тир. Ада Гитлеран планрикай Верховный Главнокомандующий хабардарнавай. 12-июндиз Сталинграддин фронт тешкилна ва адан командующийвиле маршал С.Тимошенко тайинарна. Ахпа фронт генерал-лейтенант В.Гордовал тапшурмишна. Верховный Главнокомандованидин Ставкади Сталинграддин терефда авай частарин ва военный техникадин кьадар артухарун патал тадиз кьетIи серенжемар кьабулна.

Немсер чпин сифтегьан ва ахтармишдай гьужумдив 1942-йисан 16-июлдиз Морозов хуь­руьн патав эгечIна. Абур 62-армиядин 147-стрелковый дивизиядин дестедал гьалт­на. Сада-садаз тупарай цIай гана. 17-июлдин­ нянихъ немсерин кьуд танк Золотой хуьруьн кьилихъ атана ва абуру советрин дестедиз цIай гана. Чи танкистарни кьулухъ акъвазнач­. Зур сятда кьван давам хьайи ягъунра чибуру фашистрин 2 танк, туп барбатIна, са танк къайдадикай хкудна.Чи са танк кана,  кьвед къайдадикай хкатна.

23-июлдиз командующий, генерал-полковник Ф.Паулюс кьиле акъвазнавай 6-армиядин час­тари Сталинград, Астрахань ва Волгадин къерехар кьун патал гьужум башламишна.

Сталинград хуьзвай советрин частар 800 километрин мензилда яргъи хьанвай. Гьа и вахтунда Сталина Яру Армиядиз талукь яз 227-нумрадин приказ акъудна. Ана душмандиз аксивал мадни артухарун истемишзавай ва советрин гьар са аскердин, агьалидин ри­кIе гьахьай гафар авай: “Кьулухъ чIугунал эхир эцигдай вахт я. Кьулухъди са камни!”. Яру Армиядин аксивал акур нацистрин командованиди Кавказдин терефдихъ физвай генерал-полковник Г. Гот кьиле авай танкарин армияни Сталинграддихъ рекье хтуна ва фашистрин кIвенкIвечи частар Котельниковскдив агакьна.

Саки са вацра кьиле фейи женгера душмандивай чпин мурад кьилиз акъудиз хьанач. Ставкади Сталинграддин терефда авай кьушунриз датIана куьмек ракъурун патал къайгъударвал авуна. Гьа са вахтунда абуруз­ куьмек яз Генеральный штабдин начальник генерал-полковник А.Василевский ва Верховный Главнокомандующийдин заместитель, армиядин генерал Г.Жуковни ракъур­най.

Сталинград кьунин къаст авай фашистри 15-17-августдиз вири фронтда са шумуд сеферда артух кьушунар, техникани гваз гьужум башламиш хъувуна. Душман Дондилай элячIна. Танкарин 14-корпусди Сталинграддин сенгерар кьве патал кьатIна, абур Волгадив агатна. Немсерин авиацияди шегьердал бомбайрин хар къурна. Саки гьар юкъуз шегьердал душмандин 600 самолетди бомбаяр вегьезвай. Ана инсанар сагъдиз амукьун намумкин кар тиртIани, Яру Армиядин аскерри душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьун давамарзавай. Эхиримжи нефесдалди душмандиз гуьлле гузвай, танкар тергзавай.

24-августдиз танкарин 14-корпус шегьердин тракторар акъуддай заводдиз гьахьна. Ина душмандихъ галаз кьиле фейи женгера Сталинграддин заводрин рабочийрини иштиракна. Советрин кьушунрилай и сефердани душмандин планар чIу­риз алакьна. ЯтIани 13-15-сентябрдиз, жезвай телефвилерни кваз такьаз, душманди Волга галай­ патахъ мадни гьужумар авуна. 14-сентябр­диз немсер ше­гьердин вокзалдик акъатна. И жен­ге­ра генерал-лейтенантар В.Чуйкова, С.Шумило­ва регьбервал гузвай армийри, А.Родимцев кьиле авай дивизияди, генералар А.Голованова, С.Руденкоди регьбервал гузвай авиациядин час­тари душмандиз рикIелай тефидай ягъунар кьуна.­

1942-йисан 18-ноябрдалди Советрин Армиядин кьушунри, халкьдин къатарикай арадал гъанвай дестейри (ополченцияр) Сталинград хуьн, душман Кавказдихъ, Кубандихъ ахъай тавун патал четин ва къизгъин женгер кьиле тухвана. Советрин аскерри, офицерри гьейранвалдай хьтин игитвилер къалурна. 19-ноябрдиз Сталинграддин фронтда авай советрин вири кьушунри душмандал гьужумна. И вахтунда Гитлера фикирнавай хьи, са пай къайдадикай хкатнавай советрин кьушунрихъ гьужумдай къуватар, такьатар амач. Амма Гитлер ягъалмиш хьана. Советрин командованиди, душмандин гьужумризни жаваб гуз, алава къуватар ва техника кIватIна. Нетижада душмандин винел са миллиондив агакьна аскерар, офицерар, партизанар, ополченцияр фена. И гьужумда чи армийри 13,5 агъзур яракь ва минометар, агъзурдалай виниз зениткаяр, 900 танк, агъзурдалай виниз самолетар, артиллериядин яракьар ишлемишна.

23-ноябрдиз Кьиблединни РагъакIидай патан фронтдин танкарин 4 лагьай ва Сталинграддин фронтдин механизироватнавай 4-корпусрин частар Советский хуьруьн патарив сад-садал туьш хьана ва абуру душмандин геллегьар гьалкъада туна. Абурун арада 6-армиядин кар алай къуватар, немсерин танкарин 4-армиядин са пай, санлай къачурла, 330 агъзур кас авай. Фашистрин командованиди гьалкъада гьатнавай чпин кьушунар ахкъудун патал серенжемар кьабулна. Немсерин армийрикай генерал-фельдмаршал Манштейн кьиле аваз цIийи объединение тешкилна. Абуруз куьмек яз Франциядай, Германиядай кьушунар хкана. Декабрдин вири йикъара душманди гъиляй акъатнавай чилер хкьун ва гьалкъада авай армияр азад авун патал еке алахъунар авуна. Амма душмандилай Гитлеран истемишун кьилиз акъудиз алакьнач.

1943-йисан 31-январдиз советрин кьушунри фашистрин кьушунрин Кьиблепатан десте тергна. Адан амукьаяр, 6-армиядин командующий Ф.Паулюс кьиле аваз, есирда гьатна. 2-февралдиз Кеферпатан дестедин амукьайрини чеб есирвиле вугана. Женгера немсерин кьве, румынрин кьве, Италиядин са армия барбатIна. Гьа икI, 1942-йисан 19-ноябрдилай 1943-йисан 2-февралдалди фашистрин кьушунрикай 800 агъзур кас телеф хьана. Дуьньядин тарихда гьакьван кьадарда армияр, гьалкъада гьатна, къирмишай женгер мад малум туш.

Нариман Ибрагьимов