“Дидедин чIал, дерин я ви дегьнеяр,

Вун себеб яз элкъвена зун инсандиз”.

Майрудин  Бабаханов

Ашкара тирвал, алай девирда дуьньядин хейлин халкьарин чIалар, медениятар квахьунин гьерекатар тIебиибур яз гьисабзава. ХХI асирда и гьерекатар мадни йигин хьанва. Дуьньяда квахьзавай ва квахьунин часпаррив агакьзавай чIалар вишералди ава. ЧIал амукь тавун миллет патал, гьелбетда, еке бедбахтвал я. Къурху кутадай гьалар арадал атанвайвиляй, ЮНЕСКО-дин Генеральный конференциядин къарардалди, чIаларинни медениятрин жуьреба-жуьревал хуьн патал, 2000-йисалай эгечIна, гьар йисан 21-февраль вири халкьарин хайи чIала­рин сувар яз къейдзава.

Гьа ихьтин макьсаддалди гьар йисуз Сулейман-Стальский районда лезги чIалан илимдинни тежрибадин конференция кьиле тухузва. ЦIи ам 9-сеферда яз Кьа­сумхуьрел, И.Тагьирован тIварунихъ галай медениятдин чIехи дараматда, Къазанфар Зульфикъарован 1871-йисуз акъа­тай “Куьредин абжуз” ктабдин 150 йис тамам хьуниз бахшна, “Лезги чIалан кхьинар. Тарих ва вилик фин” лишандик кваз, хъсан тешкиллувални гурлувал аваз, кьиле фена. Конференция Имам Яралиеван мергьяматлувилин “Умуд” фондунин та­кьат­рин куьмекдалди Сулейман-Стальский райондин администрацияди ДГУ-дин фи­лоло­гиядин факультетдин Дагъустандин чIала­рин кафедрадихъ галаз санал тешкилна.

Алатай йисара хьиз, цIини чIалан сувари Кьасумхуьрел шегьеррай, районрай, хуьрерай гзаф кьадар мугьманар кIватIна. Абурун арада алимар, жемиятдин деятелар, чIалан пешекарар, СМИ-рин векилар, писателар, муаллимар, студентар, мектебра кIелзавай аялар, чIалал, медениятдал рикI алай ксар авай.

Конференциядин кIвалах гатIундалди вилик СтIал Сулейманан тIварцIихъ галай багъда райондин образованидин управлениди волонтеррихъ галаз санал шаир Седакъет Керимовадин “Чун лекьер я” шиир кIелунин гегьенш флэшмоб тешкилна, ана 300 касди иштиракна. Гьава мекьи­ди тиртIани, ам шегьеррайни районрай атанвай багьа мугьманар гьейранар авур серенжемдиз элкъвена.

Мугьманар дараматдин фойеда тешкилнавай милли искусстводин итижлу затIарихъ, ктабрин выставкайрихъ, аялрин яратмишунрихъ, цлан газетрихъ галаз таниш хьана.

Зал инсанрив ацIана. Иштиракзавайбурун арада РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министр Энрик Муслимов, “Лезги газетдин” кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимов, Гь.Къазиагьмедован тIварцIихъ галай Дербентдин педколледждин директор Шарафудин Сейидов, тарихчи, публицист Ризван Ризванов, хейлин алимар, медениятдинни жемиятдин деятелар, СМИ-рин векилар, илимдин къуллугъчияр, писателар, муаллимар ва масабур ава.

Сифте нубатда вирибуру Ярагьмед Ярагьмедова тажубардай сесиналди кIе­лай “Лезги чIал” шиирдихъ яб акална. Конференция ачухунин, иштиракчияр тебрикунин келимаяр Сулейман-Стальский райондин кьил Нариман Абдулмуталибова лагьана.

— Гьуьрметлу юлдашар! Сифте нубатда заз, гьавадизни, тIугъвалдизни килиг тавуна, иниз атанвай мугьманриз сагърай лугьуз кIанзава, — лагьана райондин регьберди. — Илимдинни тежрибадин конференция кьве юкъуз давам жеда. Къенинди­ пленарный заседание я. Пака райондин образованидин идарайра тежрибадин кIва­лахарни давам жеда. ЧIалакай, ам хуьни­кай, вилик тухуникай рахун — им чи халкь­дин гележегдикай фикирун лагьай чIал я. ЧIал амукь тавур халкьдихъ гележег жедач. Им вирибуруз малум кар я. Гьавиляй чна райондин, хуьрерин, медениятдин маканрин дережада чIалаз талукь мярекатар тешкилзава. Алимри къейдзавайвал, гьар йисуз, гьар юкъуз чIалар рекьизва. Эгер чна, ина кIватI хьанвайбуру, муаллимри, аялрин бахчайрин тербиячийри чIал хуьн патал алахъунар тавур­тIа, чун чIал авачиз, жуван хсусивал, кьилдинвал авачиз амукьда. Районда и жигьет­дай чIе­хи кIвалахар кьиле тухванва. Аялрик, жаванрик чIал кIан хьунин гьиссер ку­тунай об­разованидин, медениятдин идарайриз за чухсагъул лу­гьузва. Къе кьиле фейи гегьенш флэшмобди чак кьетIен гьиссер кутуна. ЧIал вилик тухун патал куьне ийизвай алахъунар гьаваянбур туш, абурухъ еке метлеб ава. Куь зегьмет дикъет тагана амукьдач. Ихьтин серенжемар мадни тухун герек я. МасакIа чавай чIал хуьз ва вилик тухуз жедач.

Чун гьар йисуз чи медениятдин, образованидин, чIалан вилик акъвазнавай месэлаяр веревирд ийиз кIватI жезва. Конференциядал къарагъарзавай месэлаяр чна талукь идарайрал, махсус комиссийрал агакьарзава. Чи асул макьсад акьалт­завай несилрал чIал агакьарун, абурук меденият кIан хьунин гьиссер кутун я… — къейд­на Н.Абдулмуталибова ва илимдин, медениятдин мярекатар тухуниз пулдин куьмекар гузвай Имам Яралиеван мергьяматлувилин “Умуд” фондуниз ада кьилди чухсагъул малу­марна. Малум хьайивал, и фондуни конфе­рен­ция патал цIи 300 агъзур манат чара авунва­.

Нубатдин гаф РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министр Э.Муслимоваз гана.

— Салам алейкум, гьуьрметлубур! Хайи чIаларин сувариз бахшнавай мярекатар гзаф кьиле физва. ЧIал адахъ гьич тахьайтIа са са­гьиб кьванни амукь тавурла, гьа чIавуз квахьзавайди я. Эгер хайи чIалал рахадай ксар аматIа, адал чан алама лагьай чIал я. РФ-да 180-дав агакьна чIалар аваз гьисабзава, абурукай бязибур квахьунин къурхулувилик акатнава. Эгер чIалар хуьнин мураддихъ элкъуьрнавай мярекатар, конференцияр тешкил тавуртIа, хейлин чIалар фад-фад терг жеда. Дагъустандин кьетIен­вилерикай сад чкадин чIалар гзаф хьунухь я. Чакай маса регионра гьейранвилелди рахазва… ЧIал хуьнин месэла эвелни-эвел дидейрилай аслу я, — лагьана министрди.

Энрик Муслимова алава хъувурвал, Сулейман-Стальский районда хьиз чIал хуьнин месэладиз республикадин гьич са райондани и жуьреда еке фикир гузвач.

Конференциядал рахай Дербентдин педколледждин директор Шарафудин Сейидова Нариман Абдулмуталибова чIал, медени­ят раижунин карда тухузвай кIвалахдиз чIехи къимет гана. Ада къейд авурвал, Сулейман-Стальский райондай гьар йисуз 30-50 кас колледждик экечIзава. Къведай йисалай ада и райондай гьар йисуз 10 выпускникдиз чпин патай чкаяр чара ийидайдакай лагьана.

Публицист, тарихчи Ризван Ризванова лезги чIалан къадим кхьинрикай ихтилатна. Ада малумарайвал, араб чIалал авунвай лезги кхьинар, тIимил ятIани, 19 асирдилай виликни хьана. Ахьтин кхьинрин сифтегьан чешме 1356-йисахъ галаз алакъалу я. Тарихчийриз хъсандиз чизвай а чешме Кьурагьрин хуьруьн мискIиндин къванцел атIанвай кхьинар я. Араб чIалал ятIани, ана лезги чIалан къайдайралди туькIуьрнавай келимаяр ава. А кхьинар 70 йис идалай вилик Леонид Лаврова ахтармишна ва кIелдайбурув агакьар­на…­

Дагъустандин халкьдин шаир, Сулейман-Стальский райондин медениятдин управленидин начальник Майрудин Бабаханова 1871-йисуз акъатай Къазанфар Зульфи­къа­рован “Куьредин абжуз” ктаб арадал атуникай, адан метлебдикай итижлу ихтилатна.

“Лезги газетдин” кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимова конференциядин иштиракчийриз вичин ва редакциядин коллективдин патай хайи чIалан сувар мубаракна, чIалаз талукь мярекатар, конференцияр тухуни хъсан нетижаяр гузвайди къейдна.

— Накь чна, “Лезги газетдин” редакцияди, 4-сеферда яз, Махачкъала ва Каспийск шегьеррин мектебра кIелзавай аялрин арада лезги чIалайни эдебиятдай олимпиада кьиле тухвана. Алатай йисав гекъигайла, иштиракайбурун кьадар цIи 7 аялдин тIимил хьана. ТIимил хьунин себеб тIугъвалдихъ галаз алакъалу тир. Чаз малум хьайивал, бязи мектебра хайи чIалан тарсар исятда онлайн къайдада кьиле физва. Чаз чизвайвал, сентябрдилай инихъ мектебра аялри адетдин къайдада чирвилер къачузва. Эгер мектебра хайи чIаларин тарсарив и тегьерда эгечIун давам хьайитIа, чIалан кьисмет хъсанди жедач, — лагьана М. Ибрагьимова.

Конференциядал гьакIни Мегьарамдхуьруьн райондай атанвай муаллим Алаудин Саидов, и цIарарин автор, “Лезги ким” тешкилатдин регьбер Эмран Гьуьсейнов,  Дагъустандин писателрин Союздин лезги секциядин регьбер Владик Батманов, шаирар — Сажидин Саидгьасанов, Абидин Камилов, Сулейман Сулейманов, Къазанфар Зульфи­къа­рован неве, муаллим Ибадуллагь Къазанфаров, Белиждин гимназиядин лезги чIа-лан муаллим Гъулангерек Ибрагьимова ва хейлин маса муаллимар рахана.

Докладар кIелайбуру чIал хуьниз, ам жегьилриз кIанаруниз талукь месэлаяр веревирдна, хъсан теклифар гана. Урус чIалай лез­ги чIалаз мультфильмаяр таржума авунал машгъул Э.Гьуьсейнова къейд авурвал, алай вахтунда машгьур мультфильмаяр лезги чIалаз таржума авунихъ аялриз гъвечIизамаз чIал чир хьунин жигьетдай еке метлеб ава. Ада авунвай крарикай ва вилик акъвазнавай везифайрикай ихтилатна. И цIарарин авторди орфографиядин къайдаяр мягькемарунин, талукь комиссияди лазим кIвалах тухунин гереквал арадал атанвайди лагьана. Гьакъи­къат­дани, алай вахтунда хейлин гафар какахьай къайдада кхьизва, иллаки сложный гафарихъ галаз алакъалу къайдаяр­ мягькемарнавач. Ибадуллагь Къазанфарова вичин ата-буба Къазанфар Зульфикъарован сихилдикай, адан уьмуьрдин делилрикай ихтилатна. Мектебра кIелзавай аялри сегьнедал устадвилелди лезги шаиррин шиирар кIелна.

Конференциядин сергьятра аваз Нариман Абдулмуталибова хайи чIал вилик тухунин рекье агалкьунар къазанмишай, конкурсра иштиракай муаллимрив, аялрив шад гьалара шабагьар вахкана.

ИкI, Эминхуьруьн мектебдин лезги чIа­ланни эдебиятдин муаллим А.Нурметова, Герейханован хуьруьн ктабханадин заведующий Э.Рустамова райондин администрациядин гьуьрметдин грамотайриз, лезги чIа­лан му­­аллим Р.Алиметова тIвар кхьенвай ся­тиниз лайихлу хьана. Райондин кьили Кьасумхуьруьн телевиденидин къуллугъчияр тир Камилла Гьабибовадив, Казбек Гьажиевав, аялрин “Чубарук” бахчадин заведующий Р.Рагьмановадив, Эминхуьруьн мектебдин лезги чIалан муаллим Ж.Жигеровадив, Агъа СтIал-Къазмайрин мектебдин гъвечIи классрин муаллим И.Абдуллаевадив чухсагъулдин чарар вахкана.

РД-дин милли сиясатдин ва динрин крарин рекьяй министр Э. Муслимова Н. Абдулмуталибовав “Миллетрин арада ислягьвал ва разивал мягькемарунай” гьуьрметдин лишан вахкана. Министрдин гъиляй гьуьрметдин грамотаяр В.Батманова ва Р.Халикьован тIварцIихъ галай Кьулан СтIалрин мектебдин директордини къачуна.

И.Яралиеван мергьяматлувилин “Умуд” фондунин председатель Савин Велиева и кIелунин йисуз тафаватлу хьайи муаллимриз, ученикриз, бахчайра тербия къачузвай аялриз пулдин премияр гана.

Кьилди къачуртIа, пулдин пишкешриз са жерге муаллимар лайихлу хьана: А.Нурметова, Д.Къурбанова, М.Муталибова, Н.Шихнабиев, З.Идрисова, З.Селягьова, С.Османова, И.Рашидова, Я.Рамазанов, Р.Расулов. Ученикрин арадай пулдин пишкешар Р.Селягьовазни А.Межидоваз гана, бахчайра тербия къачузвай бицIекрикай —  А.Наврузбегова­диз, А. Абдуллаевадиз ва С.Цмихановадиз.

“Умуд” фондуни яратмишзавай интеллигенциядин векилризни фикир гана. Премияр гайибурун жергеда шаирар, журналистар, медениятдин къайгъударар ава: Сажидин Саидгьасанов, Агьмедпаша Агьмедпашаев, Мизамудин Магьмудов, Райсудин Набиев, Мегьамед Мегьамедханов, Рустам Къарибов, Исли Исрафилова. “Хайи чIал чирунин ва хуьнин карда виридалайни хъсан мектеб” лишандик кваз Агъа СтIал-Къазмайрин ва Кьулан СтIалрин мектебрив шабагьар вахкана. И жигьетдай бахчайрин арада Кьасумхуьруьн 1 ва 3-нумрайрин, гьакIни Курхуьруьн бахчайрин тафаватлувал къейдна. “Йисан муаллим — 2020” Вирироссиядин конкурсдин республикадин паюна гъалиб хьайи Испикрин мектебдин ингилис чIалан муаллим Л.Шихбабаевадивни премия агакьна.

Гегьенш конференциядилай кьулухъ хъсан концерт гана.

К.Ферзалиев